Enerji borsası ne getirecek?

İMKB ve VOB’dan sonra Türkiye, enerji borsasıyla üçüncü bir borsaya daha sahip olacak. Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi (TEİAŞ) bünyesinde başlatılacak enerji borsası, ilk olarak elektrik piyasasını kapsayacak. “Türkiye Elektrik Borsası’nda Uygulanabilir Rekabet Sağlanması” bilgilendirme raporu ile deneyimlerini Türk enerji sektörü ile paylaşan Accenture Yönetici Şirket Ortağı ve Türkiye Enerji Grubu Ülke Sorumlusu HAKAN IRGIT, yeni borsanın işleyişini ve enerji şirketlerine getireceği avantajları 10 soruda anlatıyor:

1- Bugün Türkiye elektrik piyasası nasıl işliyor?
- Şu anda TEİAŞ bünyesinde oluşturulan Piyasa Mali Uzlaştırma Merkezi’nin (PMUM) piyasa operatörü olarak yürüttüğü Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası şeklinde iki yapı mevcut. Sistem operatörü olarak da yine TEİAŞ bünyesinde Milli Yük Tevzi Merkezi (MYTM) kuruldu. Gün Öncesi Piyasası’nda arz ve talepler bir gün önceden dengeleniyor. Gerçek zamanlı dengeleme ise Dengeleme Güç Piyasası’nda yönetiliyor.

2- Mevcut tabloda eksiklikler var mı?
- İşleyişte birkaç önemli ihtiyaç var: Mevcut piyasa yeterince şeffaf değil. Bir referans fiyat belirlenmiyor. Enerji üreticisi şirketler ne kadar enerji ürettiklerini ve maliyetlerini tabii ki biliyor. Ancak ürettiklerini hangi fiyattan satabileceklerini bilmiyorlar. Asıl sıkıntı da bu noktada ortaya çıkıyor. Oysa liberal bir enerji piyasasının en önemli koşullarından biri şeffaf ortamda referans fiyatın oluşmasıdır. Referans fiyat ancak enerji borsasında oluşabilir.

3- Enerji borsası için şu an çalışmalar ne durumda?
- Enerji borsası için ilk büyük adım Yeni Enerji Kanunu taslağı ile atıldı. Bu taslakta Enerji Piyasaları İşletme Anonim Şirketi (EPİAŞ) yapısının yanında lisanslamalar, fiyatlamalar gibi pek çok başlık bulunuyor. Kanunun geçmesi meclis tatile girdiği için bir süre ertelendi. Belki EPİAŞ için ayrı bir taslak da sunulabilir. Ama zaten gelinen noktada, Enerji Bakanlığı ve EPDK uzun zamandır enerji borsasının yapısı hakkında çalışmalarını sürdürüyor. Verilen taslakta elektrik piyasası ile başlayacak enerji borsasının kurulması görevinin EPİAŞ’a verilmesi öngörülüyor. Ancak EPİAŞ’ın nasıl bir yapı olacağı henüz kesin değil. Enerji borsası, İMKB’nin altında bir yapı mı olacak? Yoksa İMKB, bu oluşuma sadece bir hissedar olarak mı dahil olacak? Yurtdışında iki modelin de örnekleri mevcut. Daha çok rastlanan modelde, İMKB, bankalar, özel enerji şirketleri, emtia şirketleri, enerji borsasının hissedarları olabiliyor. Bu model dünyada da daha sağlıklı olarak görülüyor.

4- Borsanın kurulması ne kadar zaman alır sizce?
- Enerji borsasının taslağın kanunlaşmasını takiben 10 ay içinde hazır hale gelmesi öngörülüyor, Aslında bu proje, uzun zamandır devam ettiği için her kurum çalışmalarını hazırlamış durumda. Örneğin temmuz başında TEİAŞ, Avrupa Enerji Borsası (EEX) ile Türkiye’de bir organize enerji borsası kurulması için işbirliği yaptı. EPDK da model çalışmalarını yürütüyor. Bakanlık, “enerji stratejisi” çalışmasını tamamlamak üzere. Borsanın kurulması 1 yılı bulabilir.~

5- Borsanın sağlıklı çalışması için ana prensipler neler olmalı?
- Enerji borsasının sağlıklı ve sürdürülebilir çalışması için olmazsa olmaz 5 temel prensip var. Bunları raporumuzda da belirttik. Öncelikle spot piyasanın aktif ve etkili olması gerekiyor. Türev piyasasının likit, verimli ve şeffaf olması şart. Tabii borsanın altyapı ve uygulamaları sağlam ve güvenilir olmalı. Risk yönetimi yetkinliklerinin güvenilir olması önemli. Takas işlemlerinin yürütüldüğü uzlaştırma sistemlerinin merkezi olması da önemli bir başarı kriteri.

6- Enerji borsasının ileride bölgesel bir piyasa olma ihtimali var mı?
- Evet, Türkiye ötesine yayılma potansiyeli var. Örneğin EEX, aynı bizim bugün sahip olduğumuz gibi Gün Öncesi Piyasası ve Dengeleme Güç Piyasası ile Almanya’da çalışmaya başlamıştı. Bugünse EEX, 20-22 Avrupa ülkesinin elektrik alıp sattığı bir piyasa haline geldi. Türkiye’de kurulan enerji borsasının da komşu ülkelerin elektrik alıp satabileceği bölgesel bir borsa olma şansı var. Borsanın kurulumunda doğru çalışma oturtulur, alan satan
memnun olursa sadece Türkiye için değil bölge için de işleyen bir süreç yaratılmış olur. Ayrıca bugün elektrikle başlayan borsa ileride doğalgaz, petrol ve karbon için işlem yapacak bir piyasaya dönüşecek. Enerji borsası, hem özelleştirmeleri hem yabancı yatırımları ciddi bir şekilde hızlandıracak.

7- Borsanın varlığı enerji şirketlerini nasıl etkileyecek?
- Enerji borsası, enerji alanında yatırımı bulunan üretici, dağıtıcı her türlü şirketin avantajına olacak. Enerji borsasıyla elektrik üreticileri uzun vadeli olarak fiyatları öngörebilecek. Bu da güven sağlayacak. Ayrıca enerji borsasında oluşan referans fiyat alınıp kaynak sağlamada model oluşturulacak. Aynı şekilde enerji şirketleri risklerini de bu piyasada hedge edebilecek, türev ürünlerle kendilerini sigortalayabilecek.

8- Borsanın elektrik fiyatlarına nasıl bir etkisi olur? Fiyatlar ucuzlar mı?
- Rekabet açısından şeffaf bir piyasada ve bilgiye eşit ulaşılacağından daha adil bir ortam oluşacak. Fiyatlar marjinal maliyetlerin biraz üstünde oturacak. Bizim dünya pazarlarıyla karşılaştırmalı yaptığımız araştırmalara göre bugün Türkiye’de fiyatlar dünya ortalamasına göre pahalı. Ama fiyatlar, sistematik piyasaya geçince ucuzlayacak.

9- Enerji şirketleri bu sürece nasıl hazırlanmalı?
- Sektörde tüm şirketler enerji ticaretiyle ilgileniyor. Enerji borsası, kazanç elde etmenin esas noktası olacak. O yüzden aktif oyuncular, satış ve ticaret departmanlarını zaten kurdu. Enerji borsaları ve tezgah üstü pazarlarla ilgili eğitimler alıyorlar. Bazı şirketlerse satış ve ticaret departmanlarını yeni kuruyor ve bu departman çalışanlarını sıkı eğitime tabi tutmayı planlıyor.

10- Dünyada enerji borsaları nasıl işliyor?
- Enerji borsaları ancak likidite ve güvenilirlik oluşunca gerçek anlamda çalışmaya başlıyor. Trafik olması da lazım... Biz dünyadaki diğer borsa örneklerini inceledik. Bu örneklerde temel başarı, piyasanın doğru eğitilmesi ile orantılı gelişiyor. Örneğin Yeni Zelanda Enerji Borsası’nda, ilk etapta piyasadakiler konuyu çok anlayamadığı, nasıl alıp satacağını bilmediği için piyasa tam olarak işleyemedi.~
Bölgesel fiyat riskinin yönetilmesi için uygun bir mekanizma oluşturulamadı. Piyasa daha kısır kaldı ve likidite halen düşük. Kuzey Avrupa Enerji Borsası ise oldukça başarılı bir örnek. Norveç, Avrupa’da elektrik piyasasını liberalleştiren üçüncü Avrupa ülkesi oldu. Norveç’ten başlayıp tüm Kuzey Avrupa ülkelerine dağılan bu borsa, 2010 yılında bölge enerji tüketiminin yüzde 74’ünün trafiğini sağladı. Bugün bu borsanın 18 ülkeden 350’nin üzerinde üyesi bulunuyor.