Vadeli İşlemle Risk Nasıl Yenilir?

Düzenli olarak petrol alımı yapan bir şirketsiniz. Doları kimi gün 1 dolardan, kimi gün 1,20’den kimi gün 0,90’dan alıyorsunuz. Petrol fiyatlarındaki hareketlilik her defasında hesaplarınızı yeniden yapmanıza sebep oluyor. Oysa bir swap işlemi ile petrol fiyatını sabitlemeniz, riski bertaraf etmeniz mümkün.

Ya da bir bakır ithalatçısı olduğunuzu varsayın. Siparişini verdiğiniz bakır elinize hemen ulaşmıyor, yaklaşık 1, belki de 2 ayı buluyor. Sipariş verdiğiniz andan bakır elinize ulaşana kadar geçen bu süre içerisinde de bakır fiyatları çok kez değişiyor. Oysa yapacağınız vadeli bir kontratla bakır girdiniz için fiyatı sabitleyebilirsiniz.

Piyasalardaki dalgalanmalardan etkilenmek istemeyen, riskini sigortalamaktan yana olan herkes için vadeli işlem kontratları önemli bir olanak sunuyor. Sadece Euro ya da Dolar değil bakır, demir, pamuk, petrol gibi çeşitli emtialar üzerinden de yapılabilen vadeli işlem kontratları yatırımcıya hem riskten korunma hem de rekabet avantajı sağlama imkanı veriyor.

İş Yatırım Pazarlama Müdürü Can Pamir, adım adım vadeli kontrat işlemlerini anlattı. Vadeli işlem kontratları nelerdir, bu kontratları kimler yapabilir, yapmak için nereye başvurmak gerekir, riskleri, maliyetleri nasıldır, ne zaman kâr ne zaman zarar edilir…
İşte 10 soruda vadeli işlem kontratları:

1 İşlemler Nerede Yapılıyor?
Vadeli işlem kontratlarının uygulaması temel olarak ikiye ayrılıyor. Birincisi organize piyasalarda işlem gören kontratlar, ikincisi de tezgah üstü piyasada işlem gören kontratlar. Vadeli İşlemler ve Opsiyon Borsası (VOB) organize piyasalara örnek gösterilebilir. Yurtdışında London Metal Exchange bir başka örnek olabilir.

Tezgah üstü işlemlerde de temel olarak bir kurumla bir kişinin karşılıklı yaptığı anlaşma söz konusu. Burada herhangi bir şekilde bir piyasa tarafından kontrol edilen, yönetilen anlaşmalar söz konusu değil.

2 Kaç Tip Kontrat Var?
Diğer yandan vadeli işlem kontratları 3 şekilde karşımıza çıkıyor. Birincisi forward kontratlar. Burada bir finansal kurumla yaptığınız doğrudan anlaşma söz konusu. Yani tezgah üstü bir anlaşmadan söz ediyoruz. Finansal kurum ve kişinin ihtiyaçlarına bağlı olarak tarih, teminat koşulları vb unsurlar karşılıklı belirleniyor.

İkincisi, bu kontratı organize piyasalara taşır, standart bir hale getirirseniz, vadesini sabitleyip, fiyatını standart hale getirirseniz de kontratın adı future oluyor.

Bir üçüncü çeşit de opsiyonlar. Opsiyonlar hem tezgah üstü hem de organize piyasalarda olabiliyor. Future ya da forward işlem yaptığınızda mutlaka vadede o işlemi gerçekleştirmek zorundasınız. Opsiyonlarda ise bir esneklik söz konusu.

3 Kimler Kullanabilir?
Vadeli işlem kontratlarının kullanıcıları ikiye ayrılıyor. Birincisi, riski alarak getiriyi artırmak amacıyla biraz spekülatif olarak bu işlemi yapanlar. Bu işlemler daha ziyade piyasa profesyonelleri tarafından yapılıyor.

İkincisi ise kur ya da emtiada fiyat oynamasından kaynaklanan riski bertaraf etmek amacıyla sigorta etmek isteyenler. Genellikle uygulama riski alan taraf mali piyasalarda daha aktif olan oyuncular oluyor. Riski bertaraf edenler ise daha ziyade reel sektör ve üreticileri kapsıyor.

4 En Çok Kimler Kullanıyor?
Bir ayrım da Türkiye ve yurtdışı olarak yapabiliriz. Türkiye’deki işlemler ağırlıklı olarak vadeli işlemler ve opsiyon borsasındaki (VOB) kontratlar üzerinden yapılıyor. Elbette mali kurumlarla yapılan tezgah üstü kontratlar da söz konusu. Şu anda Türkiye’de ağırlıklı olarak geçerli olan işlem gören kontratlar Euro ve Dolar kontratları ile IMKB endeksleri üzerine yapılmış kontratlar. Emtialar şu anda işlem görmüyorlar çünkü orada çeşitli problemler söz konusu. Özellikle VOB’da depolama, fiziki teslimat gibi konularda çalışmak konusunda sorunlar var.

5 Yurtdışında Nasıl İşlem Yapılır?
Yurtdışında ise vadeli işlemler sadece döviz üzerinde değil pek çok emtiada yapılabiliyor. Dolayısıyla yerli yatırımcılar eğer çeşitli emtialarda bu tip işlemler yapmak istiyorlarsa, biz onları yurtdışı piyasalara yönlendiriyoruz. Yurtdışına çıktığınız zaman, Türkiye’de olan mevcut 4 kontrat çeşidi birden bire binlerce çeşide çıkmış oluyor. Bunlar da birçok farklı borsada işlem görebiliyorlar. Çok daha derinlikli piyasalara girmiş oluyorsunuz. Ancak özellikle yurtdışı piyasalarla ilgili bilgi sahibi olmak önemli.

6 İşlemler Nasıl Yönetilmeli?
Vadeli işlem kontratları yapmak ve bu kontratların yönetimi için mutlaka bir mali kurumdan hizmet almak gerekiyor. Özellikle yurtdışında yapılacaksa mutlaka bir aracı kurumla çalışmak gerekiyor. Örneğin biz İş Yatırım olarak tüm yurtdışındaki piyasaları kapsıyoruz. Dolayısıyla yatırımcı bize geldiği zaman hem VOB’da hem de yurtdışındaki borsalarda işlem yapabiliyor.

7 Riskleri Var mı?
Spekülasyon amacıyla yapılıyorsanız, o zaman ciddi riskleri var. Çünkü, çok büyük marjlarda oynandığı için ufak bir fiyat hareketinde kaybetmeniz söz konusu olabilir. Ama eğer hedge amacıyla yapıyorsanız, işin doğası gereği bir taraftan kaybettiğinizi diğer taraftan kazanıyorsunuz.

Bir şirket yöneticisi açısından düşündüğünüz zaman, siz hedge ettiğiniz zaman belki piyasa sizin lehinize çalışacaktır. Hedge etmemiş olsaydınız daha fazla kâr ediyor olabilirdiniz. Risklerden bir tanesi bu olabilir. Sektörde sadece siz hedge ediyorsunuz ama başka kimse hedge etmiyorsa, belli dönemlerde sizin düşündüğünüzün tersine pozitif bir hareket olduğunda siz o hareketi yakalayamayabilirsiniz. Bunun haricinde hedge eden herhangi bir kurum için sadece maliyeti söz konusu.

8 Ne Kadar Maliyeti Var?
Maliyet hangi stratejiyi seçtiğinize göre değişir. Borsalarda işlem gören bazı enstrümanları kullandığınızda maliyet çok daha düşük olur. Çünkü, zaten çok rekabetçi bir piyasa var ve doğal olarak bu piyasada çok ciddi komisyonlar söz konusu değil. Diğer yandan tamamen birebir ihtiyacınıza uymasını istediğiniz bir hedge yapacaksınız, örneğin çok az kullanılan bir yakıt türünü hedge etmeye çalışıyorsanız o zaman piyasada işlem gören kontratlardan ziyade tezgah üstü dediğimiz kontratlarla hedge etmeniz gerekir. Bu noktada piyasaya değil bir ya da iki kuruma gidip kontrat alabilirsiniz, o zaman da maliyet biraz daha yükselecektir. Aynı şekelde kontratı iptal etmek, yerine başka bir kontrat yapmak istediğinizde de piyasaya satamayacağınız için yine daha fazla bir maliyet söz konusu olacaktır.

Geçtiğimiz dönemde yıllık 12-13 milyon dolarlık ihracatı olan ve yurtiçi piyasaya satış yapan bir plastik üreticisi, döviz fiyatını 1 yıl sabitledi. Bunun da yaklaşık yüzde 1’lik yani 100-150 bin dolar arasında bir maliyeti söz konusu idi. 2005 yılında kurlar çok fazla oynamayınca üretici 150 bin doları boşuna harcadığını düşünmeye başladı. 2006 yılında kontratları yapmadı. O yıl da dolar fiyatlarında yaklaşık yüzde 30’luk bir artış yaşandı. 150 bin doları harcamayan üretici, çok ciddi bir maliyetle karşı karşıya kaldı.

9 Ne Zaman Kâr, Ne Zaman Zarar Edilir?
Bunu bir örnekle açıklayalım. Bir şirketin sürekli piyasadan petrol aldığını ve “keşke fiyat 1 dolarda sabitlense” diye içinden geçiriyor.  Bunun için enerji swap işlemi kullanılabilir.  Örnek olarak XYZ Havayolu şirketinin, 1 dolar sabit fiyatla bir enerji swap işlemi yaptığını düşünelim. Şirket swap işleminin başlangıcında 1 dolar ödeyecek, ay sonunda işlem karşılığında 1.10 dolar alacağından XYZ Havayolu net 10 sent kazanmış olacaktır.  Bunun karşılığında, XYZ Havayolu şirketinin bir ay boyunca piyasadan yaptığı alımlarının ortalamasının 1.10’dan olacağından, net maliyet 1 dolara olarak gerçekleşecek, şirket herhangi bir kâr veya zarar etmeyecektir.  Eğer, fiyat ortalaması aylık bazda 90 sent olursa, şirkete ay sonunda 90 sent ödeneceğinden, XYZ Havayolu SWAP işleminde 10 sent zarar edecek, ancak ay boyunca spot piyasadan yaptığı yakıt alımlarının ortalaması 90 sent olacağından, şirketin fiyatını 1 dolardan sabitlemiş olacaktır.

10 Fiyatlar Nasıl Belirleniyor?
Vadeli işlem kontratlarında fiyatlar 4 kritere göre değişiyor. Birincisi temel olarak vadeler uzadıkça fiyatlar artıyor. İkincisi şu andaki cari fiyat ile sizin koymak istediğiniz fiyat arasındaki farklılık artarsa fiyat artıyor. Üçüncüsü volatalite yüksekse fiyat artıyor. Dördüncüsü de fiyat, işlemi nerede yaptığınıza göre değişiyor. Örneğin future piyasasında yaptığını zaman fiyat daha ucuz oluyor.