Geri Dönüşte Süre Uzuyor

Gıda, turizm, mobilya, otomobil, beyaz eşya, elektronik ya da perakende… Hangisini seçerseniz seçin… İlk yatırımın geri dönüş süresi hepsinde farklıdır. Bazılarında 3, bazılarında ise 10 yıl beklemek gerekir. Ancak, artan rekabet ve yeni koşullar, bu konudaki hesapları da değiştiriyor. Bir bölümünde aynı kalsa bile, genelde neredeyse bütün sektörlerde yatırımı geri kazanmanın süresi artıyor.  
 
Toplam istihdamın yüzde 25’ini sağlayan tekstil sektöründe yatırımların amorti edilmesi için 7-8 yıl gerekiyor. Oysa, 1990’larda 3-5 yıl yeterli oluyordu. Teşviklerin azalması, kâr marjlarının düşmesi, rekabetin artması amortisman sürelerinin uzamasına neden oldu. Akaryakıt, mobilya, turizm, bitkisel yağ, otomobil gibi temel sektörler de tekstilin kaderini paylaşıyor. Yaşanan yoğun rekabet bu sektörlerde de kâr marjlarının düşmesine yol açtı. Bu da amortisman sürelerini olumsuz etkiledi.  
 
Genel olarak sektörlerde geri dönüş süreleri geçmişe göre uzadı. Ancak, bu trendin dışında kalan sektörler de var. Boya, sabun gibi tüketici kimyasallarında, elektronikte ve perakendede yatırımların dönüş süresi kısaldı. Elektronikte geçmişte 5 yılda yatırımlar kendini amorti ederken, bugün bu süre 6 aya kadar indi. Bu müthiş değişimde teknolojideki hız ve refah düzeyindeki artış etkili oldu. Ana kimya, konfeksiyon sektörlerinde ise değişim yaşanmadı. 10 yıl önceki süreler bugünde geçerliliğini koruyor.  
 
Tekstilde kurlar etkili  
 
Tekstil ekonominin bel kemiği durumunda. Çünkü, Türkiye’nin yüzde 25’i tekstil ve hazır giyimde istihdam ediliyor. Dolayısıyla, bu alandaki yatırımlar ve bunların geri dönüşü ekonomi için oldukça önemli. Şahinler Holding Yönetim Kurulu Başkanı Kemal Şahin, kurların iyi olduğu dönemlerde yatırımların kendini hızla amorti ettiğini söylüyor. Çünkü, tekstil üreticilerinin çoğu dış pazarlara çalışıyor. Bu nedenle sektör kurlara çok duyarlı. Ancak, sadece kurlar etkili değil.  
 
Kemal Şahin, “Müşteri bulamazsanız veya ucuzcu müşteri bulursanız, süre uzuyor. Kaliteli ürüne yönelmişseniz, katma değerli ürün yaratıyor ve buna uygun müşteri buluyorsanız dönüş süresi düşer” diye konuşuyor. Bugün tekstil yatırımları kurların artmadığı dönemlerde 7-8 yılda geri dönüyor. Oysa, 10 yıl önce bu süre 3-5 yıl arasında değişiyordu. 1990’larda sektöre verilen teşvikler de amortismanı etkiliyordu.  
 
Türkiye Hazır Giyim Sanayicileri Derneği Başkanı Umut Oran, konfeksiyonda yatırımların kendini 3 yılda amorti ettiğini söylüyor. Umut Oran, “10 yıl önce de süre aynıydı. Hazır giyim emek yoğun bir sektördür. Yatırım tutarları diğer sanayilere oranla daha azdır. Bu nedenle amorti edilme süreleri de daha hızlı” diye anlatıyor.  
 
Teşviklerin kesilmesi yaramadı  
 
Turizmde geri dönüş süresi, yatırımın türü ve faaliyette bulunulan yere göre farklılık gösteriyor. Bu nedenle bir ortalama vermek zor. Dedeman Turizm Yatırımları Genel Müdürü Ünsal Şınık, “5 yıldızlı, şehir merkezinde veya metropollerde bulunan bir otelin şu anki geri dönüş süresi 9-10 yıl civarında. Aynı özelliklerdeki bir otel için 10 yıl önceki geri dönüş süresi ise 13 yıldır" diyor.  
 
Ancak, genel olarak sektöre bakıldığında geri dönüş sürelerinin 10-15 yıl öncesine göre uzadığı konuşuluyor. Ünsal Şınık bu konuda şunları söylüyor:  
 
“1985-1992 yılları arasında teşviklerin uygulanması sektöre önemli ölçüde destek oluyordu. Bu teşviklerin kaldırılması olumsuz etkiledi. Ayrıca, fiyatların düşmesi sonucu gelir ve kâr azaldı. Bu problemler geri dönüş süresinin uzamasına yol açtı. Bundan dolayı yabancı sermayenin turizm sektörüne ilgisi de azaldı.”  
 
Ünsal Şınık’a göre, sektörün teşvik edilmemesi nedeniyle turizmciler tarihi ve doğal kaynaklardan yeterince yararlanamıyor. Sektöre yapılan yatırımların geri dönüş süresi de buna bağlı olarak artıyor.  
 
Akaryakıtta süre uzadı  
 
Petrol Ofisi Akaryakıt Pazarlama Direktörü Eşref Ünsal, yapılan istasyonların 4 yılda kendini amorti ettiğine dikkat çekiyor. 1990’larda bu süre 3 yıl civarındaydı. Geri dönüş sürelerinin uzamasında rekabet etkili oldu. Dünya piyasaları ile daha entegre bir yapı oluşturmak ve tam bir liberal pazara geçmek amacıyla Petrol Piyasası Kanunu kabul edildi. Pazardaki liberalleşme ile sektördeki dağıtım şirketi sayısı arttı. Bu da sektörde rekabetin hareketlenmesine yol açtı.  
Eşref Ünsal, “Rekabetin artması ile beraber yeni ürünler piyasaya sürüldü. Markalaşma çalışmaları başladı. Pazarlama aktiviteleri yoğunlaştı. Reklam ve promosyon kampanyalarına daha fazla ağırlık verildi. Dolayısıyla pazarlamaya ayrılan bütçeler de arttı. İstasyon sayısı ciddi oranda fazlalaştı. Bu da bir çeşit istasyon enflasyonu oluşturdu” diye gelişimi anlatıyor. Eşref Ünsal’ın anlattığı bu enflasyon ortamında şirketler farklılaşmak için şehir merkezleri ve ana arterdeki istasyonların standartlarını düzelti. Bu da istasyon yapım maliyetlerinin yükselmesine neden oldu. Dolayısıyla, istasyon yatırımlarının geri dönüş süresi uzadı.  
 
Rekabet olumsuz etkiledi  
 
Mobilya pazarı yaklaşık 3 milyar dolar civarında bir büyüklüğe sahip. Sunta, kereste kısmını dışarıda bırakıldığında, mobilya bunun 2 milyar dolarını kapsıyor. Bu pazarda 32 bin tane atölyenin faaliyette olduğu düşünülüyor. Markalı üreticilerin payının ise yüzde 8 civarında olduğu sanılıyor. Dolayısıyla, firmaların pazar payları çok düşük. Markalı üreticiler fiyatla rekabet eden atölyelerle mücadele etmekte zorlanıyor. Sektördeki bu haksız rekabet yatırımların geri dönüş hızını olumsuz etkiliyor.  
 
Doğtaş Mobilya Yönetim Kurulu Başkanı Davut Doğan, yatırımların geri dönüş ömrünün yaklaşık 5-6 yıl olduğuna dikkat çekiyor. Bu süreler son 10 yılda hızla arttı. Çünkü, bundan 10 yıl önce 3 yılda geri dönüş sağlanıyordu. Bu artışı Davut Doğan şöyle değerlendiriyor: “Mobilya sektöründe son dönemde  yeni marka sayısında artış yaşandı. Mobilyada 10 yıl önce sadece 4-5 marka vardı. Oysa bugün 15 civarında marka rekabet ediyor. Özellikle mobilyada ciddi yatırımlar yapıldı. Bunun öncülüğünü ise Kayserili firmalar gerçekleştirdi. Kayıt dışının ve haksız rekabetin en yoğun olduğu sektör olduğumuzdan, ciddi ve büyük yatırımlarda geri dönüş süreleri uzadı.”  
 
Otomotivde süre kısalacak  
 
Honda Türkiye Genel Müdür Yardımcısı Ümit Karaarslan, “Geçmiş dönemde küreselleşme yaygın değildi. Talep, arzdan fazlaydı. 10-15 yıl önceki konjonktürde yatırımların geri dönüş süresi ortalama 6-7 yıl civarındaydı” diye anlatıyor.  
 
Dünyada yaşanan ekonomik durgunluk, dövizlerdeki çapraz kur etkileri, ülkeler arasında oluşturulan ticaret anlaşmaları ve yeni teknolojiler otomotiv sektöründe talep azlığına yol açtı. Bu, şirket birleşmelerini beraberinde getirdi. Bu süreçte şirketler ortak tesisler kullanmaya başladı. Ümit Karaarslan, “Şirket birleşmeleri talepte daralmaya yol açtı.Yeni teknolojiler ve ürün yaşam süreci kısaldı. Bu süreçle birlikte yeni teknoloji yoğun yatırımlara ihtiyaç duyuldu. Bu da geri dönüş sürelerinin uzamasına yol açtı” diye konuşuyor.  
 
Türkiye’deki mevcut yatırımlarda markalar üretimlerini, modelleri ve adetlerini arttırdıkları için geri dönüş süreci kısalacak. Ümit Karaarslan’a göre, son 3 yılda yapılan yatırımlarla bu süre 5-6 yıla inecek.  
 
6 ayda geri dönüyor  
 
Elektronik, amortisman sürelerinin kısaldığı sektörlerin başında yer alıyor. Amortisman süresi yatırımın tipine göre değişiyor. Vestel Elektronik, şirket stratejisi olarak genelde 6 ay ile 1.5 yıl arasında geri dönüşümü olan yatırımlar gerçekleştiriyor. Bu oran bundan 10 yıl önce 2 ila 5 yıl arasında değişiyordu. Hatta bazılarında süre 5 yılı aşıyordu. Geri dönüş sürelerinin kısalmasında çeşitli faktörler etkili oldu. Tüketicilerin yaşam standartlarındaki gelişim ve teknolojideki hız belirleyici rol oynadı. Vestel Elektronik Genel Müdürü Sertaç Beller, bu konuda şu değerlendirmeyi yapıyor:  
 
“Elektronik ürünlere olan talebin artması yeni kapasitelere gereksinim doğurdu. Daha hızlı, verimli ve fazla üretim yapabilen sistemler kurmak zorunlu hale geldi. Bu ihtiyaç, teknolojik gelişmeler çerçevesinde daha hızlı, verimli ve düşük işletme maliyeti olan sistemler geliştirilerek çözüldü.”  
 
Ayrıca, işletme maliyetlerinin geçmişe oranla düşmesi ürün maliyetlerini olumlu etkiledi. Ürün maliyetinin düşmesi ürün talebinin artmasına, dolayısıyla da bu gelişme döngüsünün devam etmesine yol açtı. İşte bu süreç elektronikte yatırımların geri dönüşlerini 6 ay gibi kısa sürelere indirgedi.  
 
Perakendeci lehine gelişti  
 
Organize perakendede izlenen modele göre geri dönüş süresi farklılıklar gösteriyor. Gima Genel Müdürü Burhan Sevahil, “Arsanın kiralanması ve faaliyet gösterilecek binanın tarafımızdan inşa edilmesi durumunda 4-5 yılda mağaza kendini amorti ediyor” diyor. 10 yıl önce açılan mağazalar 8 yılda kendini amorti ediyordu. Bu değişimde organize perakendeciliğin son on yılda kat ettiği yol etkili oldu. Hızlı büyüme ile birlikte daha fazla tüketici marketlerden alışveriş yapmaya başladı. Müşteri sayıları artan organize perakendecilerin gelirleri de yükseldi.  
 
Ayrıca, perakendecilerin alternatif yatırım enstrümanlarında gelirlerini başarıyla değerlendirmeleri de olumlu etkiledi. Bu etkenler amorti süresinin kısalmasını sağladı. Birçok yeni oyuncuyu da bu cezbetti. Sektöre son on yılda birçok yeni yatırım yapıldı. Mevcut perakendeciler ise mağaza sayılarını artırarak etki alanlarını genişlettiler. Burhan Sevahil, “Artık önemli olan yaşanan yoğun rekabet ortamında rakiplerinizle aranızdaki farkı tüketiciye hissettirmek ve operasyonel kârlılığa ulaşmaktır” diyor.      
 
“ANA KİMYADA DEĞİŞİKLİK YOK”  
 
Timur Erk/Kimya Sanayicileri Derneği Başkanı  
 
DEĞİŞİKLİK YAŞANMADI  
 
Kimya yabancı sermayenin ilgisini çeken bir alan. Özellikle ana kimyada yabancıların yoğunluğu dikkat çekici. Bu alana yatırım yapmak için büyük sermaye gerekiyor. Türkiye’deki kaynak sıkıntısı nedeniyle yerel oyuncular bu alana daha az giriyor. Ana kimya sanayinde yatırım bedeli 10-15 yıl içersinde çıkartılıyor. Bu sürede son 10 yılda değişiklik yaşanmadı. Ana kimya sanayinde genelde kâr marjları düşüktür. Fakat stabildir. Dolayısıyla on yıl öncesine göre geri dönüş süresi değişmedi.  
 
TÜKETİCİ KİMYASALLARI HIZLI  
 
Kimya sanayi şemsiyesinde yer alan özel kimyasallar ve ilaç kimyasallarında geri dönüşler daha hızlı. Bu segmentlerde 5-10 yılda yatırımlar kendini amorti ediyor. Sabun, deterjan, kozmetik ve boya gibi tüketim kimyasallarında kâr marjları daha yüksek. Dolayısıyla yatırımlar daha kısa sürede kendini çıkarıyor.. Bu gruplarda 6-8 yılda geri dönüş sağlanıyor. 1990’larda bu süre 10 yıl civarındaydı. Türkiye’de kişi başına düşen milli gelirin yükselmesi ve buna bağlı olarak tüketim endeksinin yükselmesi bu grupta sürelerin kısalmasını sağladı.  
 
YATIRIMLARIN DÖNÜŞÜNÜ NELER ETKİLİYOR?  
 
FORMALİTE SAYISI FAZLA  
 
Geri dönüş süresini geciktiren etkenler yatırımın start almasıyla başlıyor. Daha başlangıç aşamasında sorunlar çıkıyor. Fabrika kuruluşunda en büyük zorluk arazi temininde yaşanıyor. Fabrikalara yönelik özel alanlar olmadığı için arazi bulmakta şirketler zorlanıyor. Türkiye’de arazi temini için 90-720 gün arasında bir zamana ihtiyaç duyuluyor. Tesis kurmak için gerekli idari işlemleri yapmak ise 360-720 gün sürüyor. Özetle telefon hattından elektrik bağlantısına bütün işlemler gelişmiş ülkelere göre, daha fazla zaman aldığı için faaliyete başlanılması uzun bir zaman alıyor.  
 
KAYIT DIŞI SORUN  
 
Geri dönüş sürelerini kayıt dışı ekonomi de uzatıyor. Türkiye’de kayıt dışı ekonomi yatırım kararlarını etkileyen önemli unsurlardan biri durumunda. Bazı sektörlerde kayıt dışı,  kayıtlı ekonomiyi geçiyor. Bu da haksız rekabete yol açıyor. Belli bir ürüne para yatıran şirketler kayıt dışı ile rekabet edemedikleri için kayba uğruyorlar. Bu kayıp şirketlerin satışlarını ve gelirlerini olumsuz etkiliyor. Dolayısıyla şirketler daha uzun vadelerde geri dönüş alıyorlar. Ayrıca, fikri mülkiyet hakları içersinde bulunan patent ve telif haklarında da Türkiye’nin durumu kötü. Bu şirketlerin ürünlerinin kopyalanarak kayıt dışı satılmasına neden oluyor. Bu durum da şirketler cephesinde kayba yol açıyor.  
 
“GERİ DÖNÜŞLER UZADI”  
 
Nedret Koruyan/ TYD Genel Sekreteri  
 
TESİSE GÖRE DEĞİŞİYOR  
 
Turizm yatırımlarının geri dönüş süreleriyle ilgili spesifik rakam vermek çok zor. Bu, tesisin türüne, yerine ve finansmanına bağlı olarak değişiklik gösteriyor. Ancak, genel olarak  baktığımızda geri dönüş sürelerinin 10-15 yıl öncesine göre uzadığını söyleyebiliriz. 1985-1992 yılları arasında uygulanan teşviklerin kaldırılması sürenin uzamasında etkili oldu. Ayrıca, son yıllarda düşen fiyatlar nedeniyle gelir ve kârların azalması da geri dönüşleri etkiledi.  
 
YABANCI SERMAYE ETKİLENDİ  
 
Bunu gören yabancı sermaye Türk turizmine eskisi kadar yatırım yapmıyor. Örneğin, 1989-1991 arasındaki 3 yılda yatırım yapan yabancı sermaye toplamı 760 milyon dolardı. Bu rakam 2000-2002 arasındaki 3 yılda ise toplam 220 milyon dolar olarak gerçekleşti. 1989-1991 arasında Türkiye’ye gelen yabancı sermayenin yüzde 15’i turizme yönelirken, bugün bu oran sadece yüzde 3’tür. Türkiye, Akdeniz çanağında turizmini teşvik etmeyen tek ülke. Bu da yatırımların geri dönüşünü uzatan en önemli faktördür.  
 
İKİ SEKTÖRDE SON DURUM  
 
BİTKİSELDE SÜRE UZUN  
 
150 civarında firmanın faaliyette olduğu bitkisel yağda yatırımların amorti süresi geçmişe oranla uzadı. Bitkisel Yağ Sanayicileri Derneği Başkanı Faruk Sarı, 5 yılda geri dönüş aldıklarını söylüyor. Sarı, 1990’larda 3 yılda yatırılan tutarın karşılığının alındığına dikkat çekti. Sektördeki bu değişimde rekabet baş rolü oynadı. Artan rekabet kâr marjlarının düşmesine neden oldu. Bu süreç şirketlerin gelirlerini düşürünce amortisman süreleri de uzadı.  
 
ÇELİKTE SÜRE NASIL?  
 
Demir çelik sektörü ile ilgili bu konuda veri bulmak zor. Ancak, Demir çelik Üreticileri Derneği Genel Sekreteri Veysel Yayan, şirketlerle yaptığı görüşmeler neticesinde tahmini rakamlara ulaştı. Buna göre, yeni yatırımlarda geri dönüş süresi 8-10 yıl arasında değiştiği tahmin ediliyor. Yenileme, ürüne yönelik tevsiler ve revizyonlarda bu süre 6-8 yıla düşüyor. Ancak, geçmişe yönelik veri bulamadığımız için karşılaştırma yapamıyoruz.