Ne Kadar Fakirleştik?

Kişi başına milli gelir, ülkenin refah düzeyi hakkında bilgi veren en önemli gösterge... Ekonomik krizden, özellikle de yüksek devalüasyondan sonra kamuoyunda bu göstergeyle ilgili çok sayıda tahmin yapıldı, gelirimizin yarısının uçtuğu ileri sürüldü. Bazı yazarlar yıllık KBMG’in 1450 dolara, bazıları da 2 bin dolar düzeyine gerilediğini yazdı. Oysa, gerçek hesap refah düzeyimizdeki değişimi açıkça ortaya koyuyor...

Devalüasyonun en yoğun yaşandığı günlerde, kurlardaki her artışı kişi başına milli gelirimizde düşüş olarak yorumlayanlar olmuştu. Örneğin dolar kurunun yüzde 10 arttığı bir günün ertesinde gazetelerde “Yüzde 10 fakirleştik” başlıkları yer almıştı. Köşe yazarları arasında, herhalde kur artışının en az yüzde 50 olacağı varsayımıyla, bu yıl kişi başına milli gelirimizin yarı yarıya düşeceğini öne sürenler bile olmuştu. Bazı köşe yazarları, Türkiye’nin kişi başına milli gelirinin 1450 dolara gerilediğini, kendi analizleriyle ortaya koymaya çalışmıştı.

Kurların nispi bir istikrara kavuştuğu bugünlerde bile devalüasyon nedeniyle büyük bir fakirleşme yaşanacağı korkusu sürüyor. Geçen ay tüm unsurları açıklanan “Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı”nda açık bir kişi başına milli gelir (KBMG) hedefi yer almamasının da etkisiyle bu konuda kafalar hala aydınlanmış değil. Geçen yıl 2,986 dolar olarak gerçekleşen KBMG’in, bu yıl 1,500 dolara kadar düşebileceğine hala inananlar bulunuyor.

Hesap yanlışına dikkat

Bu konudaki kafa karışıklığı ekonomik hesaplar konusunda biraz bilgisiz olmamızdan kaynaklanıyor. Evet kurlardaki artış KBMG’i düşürücü etki yapıyor ama bu büyüklüğü etkileyen iki faktör daha bulunuyor. Söz konusu iki faktörden habersiz olanlar, yaptıkları yanlış hesaplarla kamuoyunun kafasını karıştırabiliyor.

Kurlardaki değişim dışında KBMG’yi etkilen diğer iki faktörü, reel GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla) büyüme oranı ve enflasyon oluşturuyor.

Reel GSMH büyüme oranı, nüfus artış hızının üstünde olursa KBMG’yi yükseltici etki yapıyor. GSMH’nin reel olarak nüfus artış hızının altında bir büyüme göstermesi veya gerilemesi ise KBMG’yi düşürücü etkide bulunuyor.

Enflasyon ise nominal GSMH değişimindeki rolü dolayısıyla KBMG’nin alacağı değeri etkiliyor. Enflasyonun yüksek olması halinde nominal GSMH artışı da yüksek oluyor. Bu durumda dolar olarak KBMG de yükseliyor.

Üç göstergeyi tahmin şart

Demek ki bu yıl KBMG’nin alacağı değeri öngörebilmek için, öncelikle üç ekonomik büyüklüğün alacağı değerleri tahmin etmek gerekiyor. Reel GSMH büyüme oranını, enflasyonu ve yıllık ortalama dolar kurunu bilmeden, KBMG’nin ne kadar olacağını söylemenin imkanı yok.

Söz konusu hesabı yapabilmek için, ayrıca iki ekonomik büyüklüğün değerini daha bilmek gerekiyor. Ancak, bunlar için tahmin yapmamız gerekmiyor, veri olarak elimizde bulunuyor. Bu büyüklükleri, 2000 yılı nominal GSMH tutarı ve 2001 yılı nüfus tahmini oluşturuyor. Devlet İstatistik Enstitüsü’nün (DİE) verileri, 2000 yılındaki nominal GSMH tutarının 126 katrilyon lira olduğunu gösteriyor. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) uzmanları ise 2001 yılı nüfusunu 66 milyon 275 bin kişi olarak tahmin ediyor.

Hükümetin KBMG hedefi

Şimdi bu anlattıklarımız doğrultusunda 2001 yılında KBMG’nin kaç dolar olabileceğini hesaplamaya çalışalım.

İlk olarak geçen ay açıklanan “Türkiye’nin Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı”nda yer alan hedeflerden hareket edelim. Burada açıklanan makro büyüklükler, tahmin yapmakta bize yardımcı olabilecek durumda.

Söz konusu hedeflere göre, Türkiye’nin GSMH’si bu yıl reel olarak yüzde 3 oranında gerileyecek. Bizim hesabımız için en uygun enflasyon ölçüsü olan GSMH deflatörü yüzde 49.4 olarak gerçekleşecek. Açık olarak ilan edilmese de, açıklanan diğer hedeflerden yararlanıldığında, hükümetin 2001 yılı ortalama dolar kuru hedefinin ise 1 milyon 90 bin lira olduğu ortaya çıkıyor.

Adım adım gerçek hesap

Bu verilere göre, 2001 yılı KBMG düzeyi şöyle hesaplanır:

* Reel GSMH büyüme oranı ile enflasyon oranı, önce 100’e bölünüp sonra 1 ile toplandıktan sonra, birbiriyle çarpılır. Çıkan sonuç bize 2001 yılında nominal GSMH artışının ne kadar olacağını verir. Örneğimizde bu oran yüzde 44.9 çıkıyor. (0.97x1.494=1.449)

* Bulduğumuz sonucu 2000 yılı nominal GSMH düzeyi olan 126 katrilyon lira ile çarptığımızda, bu yıl nominal GSMH’nin 182.5 katrilyon lira olacağı ortaya çıkar.

* Bu değeri 1 milyon 90 bin liralık ortalama dolar kuru hedefine böldüğümüzde ise 2001 yılının dolar olarak GSMH tutarını 167.4 milyar dolar olarak buluruz.

* Son olarak, önceki adımda bulduğumuz GSMH tutarını yıllık ortalama nüfus tahminine böleriz. Bu işlemi yaptığımızda hükümetin 2001 yılı KBMG hedefinin 2,526 dolar olduğu ortaya çıkıyor.

460 dolarlık düşüş

Görüldüğü gibi, hükümetin hedefleri tuttuğu takdirde, bu yıl KBMG’de yaşanacak düşüş 460 dolar olacak ve tahminlerin çok altında kalacak. Yıllık ortalama dolar kuru geçen yıla göre yüzde 75 artış gösterirken, KBMG’deki düşüş sadece yüzde 15 olacak. Böylece dolar kurundaki her artış oranını, KBMG’de düşüş düzeyi olarak değerlendirenler de fena halde yanılacak.

Tabii hükümetin hedeflerini fazla iyimser bulanlar olabilir. Gerçekten de ekonomideki küçülmenin daha derin olacağını ve enflasyonun daha yüksek çıkacağını iddia edenler şimdiden bulunuyor. Yıllık ortalama dolar kurunun daha yüksek çıkacağını iddia edenler de yakında ortaya çıkabilir.

Ancak, bu kötümser senaryolarda da KBMG’deki düşüş iddia edildiği kadar olmayacak. Çünkü, ekonominin reel olarak daha fazla küçülmesi ve yıllık ortalama dolar kurunun yükselmesi KBMG’yi düşürürken, enflasyonun yükselmesi bu düşüşün bir kısmını telafi edici etki yapacak.

Alternatif senaryolar

Biz örnek olarak reel GSMH değişiminin yüzde –5, enflasyon ölçüsü olan GSMH deflatörünün yüzde 60 (TEFE yıl sonunda yüzde 80’i aşarsa GSMH deflatörü yaklaşık bu düzeyde olur), yıllık ortalama dolar kurunun ise 1 milyon 300 bin lira olacağı varsayımlarına dayanarak bir hesap yaptık. Yaptığımız hesap, söz konusu varsayımların gerçekleşmesi halinde bu yıl KBMG’nin 2,223 dolar olacağını sonucunu verdi.

Bu kötümser senaryoda KBMG’deki kayıp 763 dolar olarak ortaya çıkıyor. Ancak, KBMG’deki düşüş oranı yine dolar kurundaki artış oranının çok gerisinde kalıyor. Yıllık ortalama dolar kurundaki artış yüzde 109’u bulurken, KBMG’deki düşüş yüzde 25 olarak hesaplanıyor.

Biz hesaplarımızda bir de iyimser senaryoya yer verdik. Reel GSMH büyüme oranının yüzde –1, enflasyon ölçüsü olarak GSMH deflatörünün yüzde 45 (Yıl sonu TEFE enflasyonu yüzde 50’nin altında), yıllık ortalama dolar kurunun 1 milyon lira olacağı varsayımlarına dayanarak bir hesap yaptık.

Bu hesabın sonucu KBMG’yi 2,730 dolar olarak verdi. KBMG’deki kayıp 256 dolar olarak çıktı. Yıllık ortalama dolar kurundaki artış yüzde 60 olurken, KBMG’deki düşüş yüzde 9’da kaldı.

2 bin doların altına inmez

Haberimizdeki yöntemden yararlanarak, siz de kendi varsayımlarınıza dayanarak 2001 yılı KBMG düzeyini hesaplayabilirsiniz. Bunu yaptığınızda, en kötümser varsayımlarda bile KBMG’nin 2,000 doların altına düşmediğini göreceksiniz.

Tabii bunu varsayımlarınızın tutarlı olması kaydıyla söylüyoruz. Yoksa reel GSMH değişiminin yüzde –10 olacağı, enflasyonun yüzde 50’de kalacağı, yıllık ortalama dolar kurunun ise yüzde 200’den fazla artıp 2 milyon lirayı bulacağı gibi uçuk varsayımlarda bulunursanız, KBMG’nin 1,500 doların bile altına indiği bir sonuçla karşılaşabilirsiniz. Ancak unutmayın ki dolar kurundaki artışın yüzde 200’ü aşması halinde enflasyon da yüzde 50’de kalmaz ve en az yüzde 150’yi bulur. Dolayısıyla nominal GSMH yükselir ve KBMG’deki düşüş yine sınırlı kalır.

REFAH ARTIŞ ÖLÇÜSÜ OLARAK

KBMG’Yİ KULLANMAK DOĞRU MU?

KBMG’NİN GERÇEK ANLAMI: Dolar olarak kişi başına milli gelir (KBMG) uluslararası refah karşılaştırmalarında kullanılıyor. Ancak, bu büyüklüğü bir ülkedeki refah değişimini ölçmek için kullanmak çok doğru değil. Çünkü, dolar kurundaki artışın enflasyonun altında kalması halinde, dolar olarak KBMG’deki artış, gerçek refah artışından daha yüksek oluyor. Tersine dolar kurundaki artış enflasyonun üzerinde olduğunda ise dolar olarak KBMG’deki artış gerçek refah artışının altında kalıyor.

REEL ARTIŞA DİKKAT: Bir ülkedeki refah artışının gerçek ölçüsünü, KBMG’de bir yılın sabit fiyatları cinsinden gerçekleşen artış oluşturuyor. Bunu ise basitçe reel GSMH artış oranı ile nüfus artış oranını kullanarak hesaplamak mümkün. Örneğin herhangi bir yılda reel GSMH artış oranı yüzde 5, nüfus artış oranı yüzde 1.5 olursa, KBMG’deki reel artış yüzde 3.4 olarak hesaplanır. (1.05/1.015=1.034)

TÜRKİYE-YUNANİSTAN ÖRNEĞİ

KBMG’nin dolar olarak hesaplanmasının yol açtığı yanlış değerlendirmeleri en bariz olarak Türkiye-Yunanistan örneğinde görmek mümkün.

1980 yılında Türkiye’nin dolar olarak KBMG’i 1,390, Yunanistan’ınki ise 4,370 dolardı. 1990 yılında Türkiye’nin dolar olarak KBMG’i 2,900 dolara çıkarken, Yunanistan’ınki 12,110 dolara yükseldi.

Bu verilere göre, 1980-99 döneminde Yunanistan ile aramızdaki refah farkı epey açılmış gibi görünüyor. 1980’de 3.1 kat olan fark, 1999’da 4.1 kat olarak hesaplanıyor. Oysa iki ülke için KBMG’deki reel artış hesaplandığında tam tersi bir sonuç çıkıyor. Söz konusu dönemde Türkiye daha hızlı büyüdüğü için, yüksek nüfus artışına rağmen, KBMG’indeki reel artış Yunanistan’ınkinin neredeyse iki katını buluyor. Dolayısıyla aramızdaki refah artışının açılmış değil kapanmış olması gerekiyor.
 
Eğer dolar kurundaki artış enflasyon kadar olsaydı, 1999’da Türkiye’nin KBMG’i 2,274, Yunanistan’ınki ise 5,808 dolar olacaktı. Böylece aradaki refah farkı 2.6 kat olarak hesaplanacaktı.

Nitekim, uluslararası refah karşılaştırmalarında fiyat farklılıklarının etkisini ortadan kaldırmak için son yıllarda kullanılmaya başlayan satınalma gücü paritesine (SAGP) göre KBMG’ler arasındaki fark da aynı düzeyde bir refah farkına işaret ediyor. SAGP’ye göre 1999 yılında Türkiye’nin KBMG’i 6,440, Yunanistan’ınki ise 15,800 dolar düzeyinde bulunuyor. Aradaki fark 2.5 kat olarak hesaplanıyor.