Maliyette katlanan artış

Özlem Aydın Ayvacı

[email protected]

Türk iş dünyasında artık TL’yle yatırım konuşulmuyor. Dolar kurunun yükselişi, üretimde ithalata bağımlılıkla birleşince pek çok sektörde yatırım maliyetlerinde döviz bazında bile çift haneli artışlar gözleniyor. Son 2 yılda yatırımların finansmanı için kullanılan kredi maliyetlerindeki yükselmeler de artışı körükler nitelikte. Capital, farklı sektörlerde 21 alanda yatırım maliyetlerindeki son 10 yıllık döviz bazlı seyri araştırdı. Enerjinin farklı alanlarına yönelik tesis ve tüketici elektroniği mağaza yatırımı dışında kalan 15 sektörde yatırım maliyetlerinde rekor artışlar dikkat çekti.

Bu durumda yatırımlarını durdurmayı tercih eden şirketlerin yanında erteleyemeyeceği yatırımlar için bir an önce harekete geçmenin avantajlı olduğunu düşünenler de var. Bu isimlerden biri de Çilek Mobilya Yönetim Kurulu Başkanı Muzaffer Çilek. Çilek, 3-4 ay önce yaptığı çelik depo yatırımını 10 yıl önceye göre döviz bazında 2 katı maliyete hayata geçirdiğini söylüyor ve “Artık TL’yle yatırım konuşulmuyor. Elbette döviz bazlı anlaşma yaptığımız için bugüne göre yine de kârdayız. Metal fiyatları, inşaat demiri, çimento gibi kalemlerin her birinde yüksek artışlar hemen hemen her gün devam ediyor” diyor. Pek çok sektörde yatırım maliyetini yükselten en önemli unsur, inşaat hammadde fiyatlarındaki artışlar. Doğuş Otomotiv CEO’su Ali Bilaloğlu da inşaat hammadde ve Çin’den Türkiye’ye gelen konteyner fiyat artışlarının maliyetlere negatif etkisi olduğunu söylüyor. Bugün bir Volkswagen bayisi için bin metrekare showroom ve bin metrekare de servis yatırımıyla arsa bedeli hariç 1,2 milyon Euro yatırım yapmak gerektiğini söylüyor. Bilaloğlu, bu bedelin 10 yıl önce 1 milyon Euro olduğunu hatırlatıyor ve yatırımın geri dönüş süresinin de 6 yıldan 7 yıla çıktığına dikkat çekiyor. 

SANAYİ TESİSİNDE SON DURUM

Sanayi tesisi yatırımlarında da rekor maliyet artışı dikkat çekiyor. Borusan Holding Grup CEO’su Erkan Kafadar, Borusan Mannesmann için yapacakları bir sanayi tesisi maliyetinin dolar cinsinden son 10 yılda yüzde 46,2 arttığını söylüyor. Yaşanan yükselişin nedenlerini ise şöyle açıklıyor: “Konjonktürel etkiler önemli. Örneğin çelik fiyatındaki değişim sonucunda makine yatırım maliyetlerinde yüzde 15-20 mertebesinde artış oldu. İnşaat ve altyapı yatırım maliyetlerinde ise sürekli artan bir ivme görüldü. Bu kapsamdaki artışlar yaklaşık yüzde 150-200 civarında... Çevre, iş sağlığı ve güvenliği ile insan kaynakları konularında mevzuat, artan bilinç düzeyi ve rekabeti etkileyebilecek küresel yaptırımlar neticesinde yatırım maliyetinde önemli artışlar oldu ve olmaya devam ediyor. Yalın bir mukayeseyle şimdilik yüzde 100 artış olduğunu söyleyebiliriz. Sektörümüzdeki yatırım maliyeti ise son 10 yıl içinde yüzde 50 mertebesinde artış gösterdi.” Ankutsan Yönetim Kurulu Başkanı Rüstem Kesgi, 1 oluklu mukavva üretim hattı ve 5 kutu üretim hattı ile 40 bin metrekare üzerine kurulu bir tesisin bugün 22,5 milyon dolar yatırım bedeli olduğunu söylüyor. Bu bedelin 10 yıl önce 12,5 milyon dolar olduğuna dikkat çekiyor. Kesgi, yatırım maliyet artışında etkili olan faktörleri şöyle sıralıyor: “Dolar bazında toplamda yüzde 80’lik, yıllık bileşikte yüzde 6 bazında artış görüyoruz. Bu artışta endüstriyel metal fiyatlarına bağlı olarak makine fiyatlarının yıllık bazda artışları ve OSB’lerdeki arsa metrekare fiyatlarının artışları etkili. Diğer yandan endüstri 4.0 ile beraber aynı büyüklükte bir tesiste daha fazla makine ve otomasyon yatırımı artışı olması üretimde verimliliği artırıyor.” 

DETERJAN FABRİKA YATIRIMI KATLANDI 

Son 10 yılda yatırım maliyetinin en fazla arttığı sektörler arasında temizlik ürünleri öne çıkıyor. Temizlik ürünleri sektöründe ürün çeşitliliği oldukça fazla. Bu nedenle farklı yatırım tipleri ve yatırım maliyetleri söz konusu. Sıvı ya da kozmetik üretim tesisi yatırım maliyetleri ile kimyasal proseslerin kullanılmak durumunda olduğu toz deterjan ve kimyasal yarı mamul üretimlerine dair yatırım maliyetleri birbirlerinden farklı. ABC Deterjan Genel Müdürü Eser Arıcı Kıroğlu, “Sektörde bir tesisin kurulumu için bu konuda dünya çapında yeterliliği olan yabancı şirketlerle çalışıyorsunuz. Bunların yüksek teknoloji kullanan tasarımlarının ciddi bir bedeli oluyor. Örneğin toz çamaşır deterjan üretimi tesisinin inşaat yatırım maliyetleri ve toz deterjan üretiminin hem proses maliyeti hem paketlenmesine dair makine teçhizat yatırımı maliyetleri önemli ölçüde arttı” diyor. Aynı üretim kapasitesine sahip bir toz deterjan üretim tesisi ve sadece proses kurulumu için bundan 10 yıl önce 3 milyon Euro civarında bir maliyet söz konusuyken bugün 5,5 milyon Euro’luk bir yatırımı gözden çıkarmak gerekiyor. Kıroğlu, “Buna sanayi tesisi yapımına uygun bir arazi, inşaat maliyetlerini de eklemek gerekiyor ki lokasyona ve tasarıma göre maliyet farklılık göstermekle beraber 10 yıl öncesine kıyaslandığında çok daha pahalı” diyor. Türkiye’de halihazırda ihtiyacın çok üzerinde bir kurulu kapasitenin söz konusu olduğunu belirten Kıroğlu, “Yapımı devam eden birkaç tesis daha olduğu biliniyor. Bu rekabet fiyatlama hareketlerine de yansıyor. Sektör yoğun olarak dış kaynaklı ya da iç piyasadan olsa dahi dövize endeksli hammadde ve ambalaj kullanıyor. Dolayısıyla iç piyasada önemli bir kur riski de aldığımızdan bu da yatırımın geri dönüşünü uzatıyor” diye anlatıyor. 

TEKSTİLDE TALEBE BAĞLI YATIRIM

Türkiye gerçek bir tekstil ülkesi. Bu nedenle tekstil, Türkiye’de en fazla yatırım yapılan sektörlerin başında geliyor. Dünya devlerine üretim yapan BLC Group’un yönetim kurulu başkanı Şahin Balcıoğlu, tekstil sektöründe işletme faaliyetlerine göre minimum yatırım tutarının 20-50 milyon dolar arasında değiştiğini söylüyor. Daha büyük yatırımlar için 100 milyon dolar gerektiğine işaret eden Balcıoğlu, iplik fabrikası ve boyahane yatırımları üzerinden sektörde son 10 yılda yatırım maliyetlerinin nasıl değiştiğini şöyle anlatıyor: “Boyahane yatırımı 10 yıl önce 15 milyon dolar gerektirirken bugün bu rakam 20 milyon dolara çıktı. Bir iplik fabrikası kurmak için 10 yıl önce 40 milyon dolar, bugünse 50 milyon dolar gerekiyor. Döviz bazında yüzde 20-30 arası maliyet artışı yaşandı. Maliyetteki bu artışta hammadde ve emtia fiyatlarındaki yükseliş en büyük etken. Bunun yanında paranın maliyetindeki artış da çok etkili oldu.” Balcıoğlu, sektörde artan yatırım maliyetlerine rağmen talep artışından dolayı yatırımların da devam ettiğine dikkat çekiyor ve “Dolayısıyla arz talep dengesinden dolayı işletme gelirleri de arttı. Bu da yüksek maliyete rağmen geri dönüş sürelerinin aynı kalmasına sebep oldu” diyor. Balcıoğlu, bugünkü yatırım maliyetlerinin yüzde 20 eksiği durumunda ideal ve yatırımcıyı memnun edecek yatırım ortamının oluşabileceğini söylüyor. 

YENİ GİRİŞLERE ENGEL OLUYOR

Gıda, farklı yatırım alanlarının olduğu bir sektör. Örneğin balda en önemli yatırım laboratuvar... Anavarza Bal Genel Müdürü Can Sezen, “25 yıldır bal paketleme ve dolumu yapıyoruz. Bir balın doğal ve temiz olduğunu rengine, kokusuna, tadına bakarak anlama şansınız ne yazık ki yok. Dolayısıyla bu işin yatırım kısmındaki en önemli unsur laboratuvar yatırımı” diyor. Bal ürünlerinde kullanılan dolum paketleme makine ve ekipmanlarının birçoğunun ithal ve tamamen dövize endeksli olduğunu belirten Sezen, “Dünya ölçeğinde iş yapan markalar tabii ki temkinli de olsa yatırımlarına devam ediyor. Ancak yatırım maliyetinin yüksek olması sektöre yeni girişlere engel oluyor” diyor. BEE’O Genel Müdürü Aslı Elif Tanuğur Samancı, arı ürünlerinde yatırım maliyetinin döviz bazında değişmediğini anlatıyor. 10 yıl önce 1,9 milyon dolar olan maliyetin yine aynı olduğunu belirten Samancı, “TL maliyetlerindeki artış, yatırımların dövize endeksli olmasından kaynaklı” diyor. Samancı ayrıca yatırım maliyetindeki artışın geri dönüş süresini uzatırken daha kararlı ve emin adımlar atılmasını da sağladığına dikkat çekiyor. Tarihi Galata Tahin ve Susam Fabrikası Yönetim Kurulu Başkanı İlker Önel, tahin ve susam imalathanesinde de yatırım maliyetinin arttığını söylüyor ve “Maliyet artışlarında enflasyonun en önemli neden olduğunu özellikle ithalat enflasyonu ve maliyet enflasyonun maliyetleri olumsuz etkilediği görülüyor. 2002-2008 arasındaki olumlu ekonomik durumdan sonra özellikle 2011 2018 başta kur krizleri olmak üzere TL değer kaybı ve son 2 yıldır hammadde maliyetlerindeki yüzde 90’a yakın artış bütün ara malı hammadde ürünlerinde maliyetleri yukarı çekti. Bu da yeni yatırımın önünü kesiyor” diyor. 

YEME İÇMEDE İKİ FARKLI DURUM

Son 10 yılda restoran yatıırmlarında da maliyetler döviz cinsinden yükseldi. BigChefs Finans Direktörü Çağlar Sönmeztürk, 450 metrekare bir restoran için yatırım maliyetinin 10 yıl önce 500 bin dolarken bugün 700 bin dolar seviyesine geldiğini söylüyor. Sönmeztürk, “Bu tutar shell&core teslim edilen bir mağazanın inşaat işleri, mekanik, elektrik, mutfak ekipmanları, servis ekipmanları ve hareketli mobilya yatırım bedelini kapsıyor. Yabancı paranın TL karşısında değer kazanmasından kaynaklı yatırım maliyetlerimiz artarken dolar bazlı yatırım maliyetlerimiz de yükseliyor. Dolayısıyla yatırım maliyetlerindeki artış yatırımcıyı yatırım yapmaktan uzaklaşma korkusuna kadar getiriyor” diyor. Sektörde yatırımın geri dönüş süresininse 18 aylardan 30 aya uzadığı ifade ediliyor. Pizzabulls CEO’su Cavit Can Kırbeyi, bugün yeni bir pizza restoranı açmanın maliyetinin 100 bin dolar olduğunu söylüyor. Yatırım maliyetinin TL bazında arttığına dikkat çeken Kırbeyi, 10 yıl önce de 100 bin dolara restoran açtıklarını belirtiyor. 

MAĞAZADA YATIRIMA DEVAM

Tüketici elektroniği ve beyaz eşyada mağaza yatırımında maliyetler döviz bazında azalmış, TL bazında artmış görünüyor. LG Electronics Türkiye Ev Eğlencesi Elektroniği ve Beyaz Eşya Ürün Grupları Satış Başkanı Bülent Bülbül, söz konusu olan 100 metrekarelik bir LG mağazası olduğunda yatıırm maliyetinin 30 bin dolar olduğunu söylüyor. On yıl önce bu maliyetin 39 bin dolar olduğunu belirten Bülbül, şöyle devam ediyor: “TL olarak artış var. Maliyetlerdeki artışın en büyük nedeni tabii ki her alanda olduğu gibi hammadede yaşanan fiyat artışı. En ham MDF’nin globalde ve Türkiye’deki üretim maliyetlerinin artması, ihracatın artması nedeniyle de iç piyasada ürün tedarik talebinin tam olarak karşılanamamasını temel neden olarak gösterebiliriz. Yatırımlarımıza her koşulda devam ediyoruz. 2021 yılının ilk 10 ayında 11 yeni mağaza açtık. Yıl sonuna kadar 25 yeni mağaza daha açacağız. İpekyol-Twist-Machka Genel Müdürü Uğur Ayaydın da hazır giyimde yeni mağaza yatırımlarına hız kesmeden devam ettiklerini söylerken 10 yıllık değişimi şöyle açıklıyor: “Mağaza yatırımlarımızı metrekare üzerinden değerlendirmek gerekirse, bugünkü koşullarda yurt içinde maliyetler yaklaşık 1.000 dolar bandında. 2012 yılında yurt içinde bu rakam 810 dolardı. Kurlardaki dalgalanmanın yanı sıra özellikle dövizin, TL karşısında ciddi değer kazanmasıyla beraber, pandemi sürecinden kaynaklı olarak tedarik zincirinde karşılaştığımız, büyük hammadde üreticilerinin üretim miktarlarındaki azalma, enerji ve lojistik maliyetlerindeki artış gibi faktörler yatırım maliyetlerinin ciddi şekilde yükseltti.” İdeal iklim koşullarını oluşturduktan sonra kaynakların doğru kullanımı ve birtakım teşviklerle destekleyerek her şeye rağmen yatırımlara devam edilmesi gerektiğine inanıyorum.”

ENERJİDE HIZLANDIRAN DÜŞÜŞ 

Enerjide ise yatırım maliyetleri çok ciddi şekilde düştü. Bu nedenle 2010-2020 arası dönemde rüzgar yatırımları 1,3 GW’tan 8,3 GW’a geldi. 2014 yılında başlayan güneş yatırımları 6 yılda 7 GW sınırını geçti. Borusan Holding Grup CEO’su Erkan Kafadar, rüzgar tarafında 10 yıl önce MW başına yatırım maliyetinin 1,6 milyon dolar seviyelerindeyken bu maliyetlerin günümüzde MW başına 1 milyon dolara kadar düştüğünü söylüyor. Biotrend Yönetim Kurulu Başkanı İlhan Doğan, gelecek 5 yılda da maliyetlerin bir miktar daha azalacağını öngörüyor. “10 yıl önceki biyokütle enerji üretimi özelinde baktığımızda, yatırım maliyetleri 5 bin 500 dolar/ kW mertebelerindeyken günümüzde 2 bin 500 dolar/kW mertebelerine geldi. Biyokütle özelinde teknoloji seçimine bağlı olarak bu rakam değişkenlik gösteriyor. Yatırım maliyetleri düşse de sermaye maliyetlerinin yüksek olması ve uzun vadeli proje finansmanı kredilerinin maliyetlerinin göreceli yüksekliği, yatırımcıların cesaretini bir ölçüde kırıyor” diyor. 

HAYVANCILIĞA YATIRIM YAPAN YOK 

Hayvancılık, yatırımda en fazla zorlanan sektörlerden. 766 dekar arazi üzerine kurulu Efeler Çiftliği’nin yönetici ortağı Leyla Kayhan Elbirlik de bu görüşte. Çiftliğin bugünkü yatırım maliyetinin 65 milyon dolar olduğunu söyleyen Elbirlik, 10 yıl önce bu yatırımın maliyetinin 43 milyon dolar olduğunu belirtiyor ve ekliyor: “Bu yatırımın içeriği hayvan alımı, arazi alımı, arazi üzerine yapılacak inşaat yatırımı ve makine ekipman yatırımını kapsıyor. Maliyetteki bu artışta hayvan ve makine fiyatları, çelik fiyatları etken oldu. Ayrıca yem hammaddelerinin ithal edilmesi sonucu onlarda da çok büyük artışlar yaşandı. Bunu da yatırımın bir parçası olarak düşünüyorum çünkü yeni kurulan bir işletme ilk gelen hayvanları yılın yarısında yakın hiçbir süt üretimi yani gelir olmadan beslemek zorunda.” Yatırımın geri dönüş süresinin de uzadığını belirten Elbirlik, şu anda küçük yatırımlar haricinde hayvancılık sektöründe yeni yatırım yapan kimsenin olmadığını söylüyor.