Tehlikeli fedakarlık

Nilüfer Gözütok Ünal

ngozutok@capital.com.tr

Enflasyonu düşürmek için uygulanan soğutma politikası şirketleri zorluyor. Yüksek faiz ortamında üretici ve tüketicinin finansmana ulaşamaması birçok sektörde küçülmeye neden oldu. Kârlılıktan ve yatırımlardan fedakarlık ederek ayakta kalmaya çalışan sektörler için şu ana kadar oluşan fatura da oldukça ağır. Bu yılın ilk 7 ayında 1.554 şirket konkordato ilan etti. Birçok sektörde ise istihdamda ve kapasitede kayıplar yaşanıyor.

Sanayi üretiminde bu yıl mayıs ayında başlayan daralma, haziranda da hızlanarak devam etti. Yıllık bazda üretim yüzde 4,7 daraldı. Oysa beklenti yüzde 0,4’tü. Böylece üretimde son 16 ayın en büyük düşüşü gerçekleşti. Sadece üretim değil istihdam da azaldı. TÜİK verilerine göre haziranda işsizlik bir önceki aya göre yüzde 0,7 artarak yüzde 9,2’ye yükseldi. Her ne kadar enflasyonu düşürmek için yüksek faiz, değerli TL ve baskılanan kur politikası uygulayan yeni ekonomi yaklaşımının belli bir dönem olumsuz etkilerinin olmasını herkes bekliyorsa da bu tablo beklentilerin ötesine geçti. Çünkü tahminler 2024’ün son çeyreğinde ekonomide iyileşmenin başlayacağı yönündeydi. Temmuz itibarıyla yıllık enflasyonun baz etkisiyle görülen düşüşe rağmen hala yüzde 61,78 olması planlanan iyileşmenin yakın olmadığını gösterdi. Tablo böyle olunca neredeyse her sektör daralma riskiyle karşı karşıya. Sektör şirketleri de bu süreçte ayakta kalmak için fedakarlık yapmaya; kârdan, yatırımlardan ve istihdamdan zorunlu olarak vazgeçmeye devam ediyor. Gelişmelerden en olumsuz etkilenen iki sektörden biri olan tekstil ve inşaatta ise durum daha da ileri boyutta. Hazır giyim ve tekstilin ekonomideki sıkıntılı sürecin maliyetlerine 2022 sonundan itibaren katlandığını ifade eden Türkiye Giyim Sanayicileri Derneği (TGSD) Başkanı Ramazan Kaya, “Hazır giyim ayakta kalmak için kontrollü olarak küçülmeye devam edecek. Mevcut müşterilerinden, üretim kapasitesinden ve nitelikli iş gücünden vazgeçmek durumunda kalacak. Kârlılıktan ise vazgeçilemiyor, çünkü artık vazgeçilecek kârlılık da kalmadı” diyor. Sektörde likidite sıkıntısı oluştuğunu dile getiren Yeşim Grubu CEO’su Şenol Şankaya, bu durumun şirketlerin büyüme ve yatırım planlarını ertelemesine yol açtığını ifade ediyor. “Şirketler mevcut kaynaklarını koruma ve maliyetleri minimize etme stratejileri geliştirerek bu dönemi atlatmaya çalışıyor” diye konuşuyor. BLC Group Yönetim Kurulu Başkanı Şahin Balcıoğlu da şu anda yatırım ve büyüme planlarının rafa kalktığını dile getiriyor. “Sektör en kârsız dönemlerinden birisini yaşıyor. Hatta bankadan yüzde 60’ları geçen faiz oranlarıyla borçlanmak yerine müşterisine yüzde 30 indirim yaparak finansman sağlayan şirketlere tanık oluyoruz” sözleriyle son durumu paylaşıyor. 

“KÂR EDEMİYORUZ”

Finansman sorunları ve artan maliyetler inşaat sektörünü zorlamaya devam ediyor. Üretici, projeyi gerçekleştirecek finansman kaynağına, tüketici de ürünü alacak krediye ulaşamıyor. Mevduat faizlerindeki yükseliş de hem müteahhitleri hem konut alıcılarını mevduatlarını faizde değerlendirmeye yöneltiyor. AYİDER (Anadolu Yakası İnşaat Müteahhitleri Derneği) Başkan Yardımcısı Ahmet Erkurtoğlu, sektörde satışların durma noktasına geldiğini ifade ediyor. Düşen kârlılıklar ve yüksek mevduat faizlerinin üreticileri üretimden alıkoyduğunu dile getiriyor. Gülman Group Yönetim Kurulu Başkanı Polat Gülman, sektör şirketlerinin uzun zamandır büyüme, üretim ve kârlılıktan fedakarlık yaptığını açıklıyor. Mevduatı elde tutmanın daha kârlı olduğu bugün gayrimenkul sektörünün gözden çıkarıldığını düşünen Gülman, “Yapılacak projeler öteleniyor. Maliyetler de arttı. Kalifiye personel bulmak çok zor. Dolayısıyla sektör sadece finansal olarak değil kalite açısından da sıkıntıya giriyor” diyor. İstanbul İnşaatçılar Derneği (İNDER) Başkanı Engin Keçeli, her şeyden fedakarlık ettiklerini ve şu anda üretim anlamında hiçbir şey yapamadıklarını söylüyor. “Bizi bu noktaya taşıyan birinci neden mevduat faizleri. İkinci neden tüketicinin konut kredisine ulaşamaması. Üçüncü neden de inşaat maliyetlerinin döviz bazında yüzde 65-70 artması. Şu an kârdan fedakarlığı da geçtik, kâr edemiyoruz. Bu nedenle üretim durdu” diye konuşuyor. Albayrak Beton Yönetim Kurulu Başkanı Erdal Albayrak, hem beton hem inşaat tarafında büyüme ve kârlılıktan fedakarlık yapıldığı görüşünde. İnşaatta satış olmadığı için stokların maliyet yarattığını, beton tarafında kârla birlikte istihdamda düşüş olduğunu ifade ediyor. Metal sektöründe de Kutes Metal Yönetim Kurulu Başkanı Ali Esat Kutmangil, işçilik ve finansman maliyetlerindeki artışın toplam maliyetlerini yüzde 10-15 artırdığını söylüyor. “Bu dönemi sadece zorunlu yatırımları gerçekleştirerek geçiriyoruz” diyor. 

YATIRIMLAR ERTELENİYOR 

Plastikten kimyaya, mobilyadan özel okullara birçok sektör uzun süredir farklı etkenlerle talep düşüşü ve daralma sorunu yaşıyor. Bu durumu da yine tekstil ve inşaatta olduğu gibi belli konularda fedakarlık yaparak aşmaya çalışıyorlar. Kârlılık ve yatırımlar da bu zorunlu fedakarlığın ilk adresleri oluyor. Plastik sektörü adına konuşan PAGEV Başkanı Yavuz Eroğlu, enflasyonla mücadele kapsamında ekonomi soğutulmaya çalışırken iç piyasada daralma yaşandığına işaret ediyor. Ayrıca ihracatta kur baskısı nedeniyle zorlu bir süreçten geçildiğini ifade eden Eroğlu, “Şirketlerimiz artan maliyetlere karşın ürettiği malların fiyatlarını artırmadan hatta bazen düşürerek pazar paylarını korumaya ve ayakta kalmaya çalışıyor” diyor. Kimya sektöründe de tablo aynı. İKMİB Başkanı Adil Pelister, yurt içinde döviz cinsinden ödeme yükümlülüğünün kaldırılmasının özellikle hammadde tedarikçileri ve üretici şirketler arasında maliyet artışlarına ve kur riskine yol açtığına değiniyor. “Bu durum, şirketlerimizin kârlılıktan ödün vermesine ve yeni yatırımları ertelemesine neden olabiliyor” diye konuşuyor. Mobilyada, TÜİK verilerine göre perakende anlamında geçen yıla kıyasla TL bazında yaklaşık yüzde 1 azalma görünüyor. Ancak enflasyon farkı göz önüne alındığında sektörün yüzde 63-64 gerilediğini belirten Modoko Başkanı Koray Çalışkan, “Sektör bu yıl ciddi şekilde daraldı. İhracatta da dolar bazında ciddi bir daralma mevcut. Kârlılık düşüşü en büyük sorun. Mobilyacılar üretim maliyetlerini fiyatlara yansıtamıyor, maliyetin altında satış yapmak zorunda kalıyorlar” diyor. Özel okullar, satın alma gücünün düşmesiyle öğrenci kaybı yaşıyor. Bu kaybın kurumlara getireceği mali yükü yine sektör şirketlerinin omuzlayacağını söyleyen TOZOK Başkanı Zafer Öztürk, “Toplam 3 milyon civarında öğrenci kapasitesi olan özel okulların 1,5 milyon öğrenci beklemeleri ve geride bir o kadarlık kapasitenin atıl kalması sektöre ciddi zarar verecek. Bu durum da kârlılığı beklemekten ziyade ayakta kalabilme gayretini öne çıkarıyor” diye konuşuyor. 

250 BİN İSTİHDAM KAYBI VAR!

Ayakta kalmak için yapılan zorunlu fedakarlığın maliyeti tüm sektörler için ağır bir fatura da yaratıyor. Hazır giyimde 2023 başından bu yana geçen 19 aylık süreçte sektör üretimde yüzde 18, istihdamda yüzde 23, ihracatta yüzde 16 kayıp yaşadı. TGSD Başkanı Ramazan Kaya, tekstil ve hazır giyimde tam 250 bin istihdam kaybı olduğuna da dikkat çekiyor ve “Ayrıca yıllarca elde tutulan önemli sayıda ihracat müşterisi de kaybedildi” diyor. Yeşim Grup CEO’su Şenol Şankaya, kârlılıkların sektörde yüzde 15-20 düştüğünü dile getiriyor. Yatırımdaki görünümü ise şöyle paylaşıyor: “Yüksek faiz nedeniyle yatırımlar erteleniyor ya da durduruluyor. Bu durum sektörde sosyal sorunların artmasına neden olabilir.” Aslında bu tablo birçok sektörde benzer. Seramik sektöründe de kârlılıktan feragat eden ve artan enflasyona rağmen fiyatları 2 yıl öncesine çeken sektör şirketleri, ayakta kalmaya odaklanırken yatırımları erteliyor. Türkiye Seramik Federasyonu Genel Sekreteri Mehmet Mercan, “Bu yıl ayakta durma yılı oluyor” diyor. Mobilya sektöründe büyüme oranları düşüyor. Sektördeki büyümenin bir önceki yıla göre yaklaşık yüzde 20 azaldığını, kârlılığın da yüzde 50 düştüğünü açıklayan Tepe Home Genel Müdürü Levent Çapan, “İstihdam da bu durumdan etkileniyor” diye konuşuyor. Albox Yönetim Kurulu Başkanı Olgun Sağlam, ayakta kalmak adına kârlılıktan taviz vermek zorunda kalan sektörün kısıtlı kaynaklar nedeniyle yatırıma ayıracağı payın azaldığını söylüyor. “Bu durum, sektörün yenilikçi ürünler geliştirme ve pazar payını artırma çabalarını sekteye uğratarak hedef pazarlardaki rekabet gücünü zayıflatıyor” diyor. Çelik sektöründe de yüksek faiz ve girdi maliyetleri fiyatlar üzerinde büyük baskı oluşturuyor. Alım gücündeki azalmanın sektör üreticilerinin mali yapısını zorladığını belirten Posco Assan TST CEO’su Jongduk Suh, “Bu süreçte en çok kârlılıktan fedakarlık ediyoruz. Talep daralması nedeniyle kârlılık düşüyor” diye konuşuyor. 

YÜZDE 43’LÜK DARALMA

Araç kiralama sektörü de ciddi daralıyor. Europcar& Goldcar Türkiye CEO’su Fırat Fidan, 445 bin adetlere kadar yükselen araç parkının 250 bin seviyelerine düşmesinin de bunun en büyük göstergesi olduğunu söylüyor. Sektörün son 6 yılda yüzde 43 daraldığını açıklayan Fidan, “Elbette bu şartlar altında ek istihdam yaratmayı bırakın en büyük hedef çalışan kaybı yaşamamak” diyor. Makarna Sanayicileri Başkanı Aykut Köymen, son 1 yılda kâr marjının yarıya düştüğünü, yatırımların geri dönüş süresinin de 7-8 yıldan 15 yıla uzadığını açıklıyor. Sarkuysan Yönetim Kurulu Başkanı Hayrettin Çaycı, kendi sektöründe kârlılıkta yüzde 15 seviyesinde bir azalma olabileceğini dile getiriyor. Kârlılıkta enflasyondan fazla döviz kurlarının etkili olduğunu ifade eden Çaycı, “Kurlardaki kıpırdanma da kârlılığı 2023 seviyelerine getirebilir” diyor. Atıştırmalık ürünler sektöründe de ilk kârlılıktan taviz verildiğini, tahsilat vadelerinin uzamaya başladığını ve bu durumun sermaye artışını zorunlu kıldığını anlatan Saray Holding Yönetim Kurulu Başkanı Sami Özdağ, özkaynağı olmayanların pahalı kredi kullanımına mecbur bırakıldığını, tevsi ve modernizasyon yatırımlarının ertelendiğini söylüyor. Anavarza Bal Genel Müdürü Can Sezen, sektörde zorlukları dengeleyebilmek için kârlılıktan vazgeçildiğini, bu durumun da kârsızlık sorunu yarattığını paylaşıyor. Prontotour Yönetim Kurulu Başkanı Ali Onaran, turizmde hızla artan enflasyon ve piyasadaki olası resesyon sinyallerinin tüketici talebini etkileyeceğini, iç pazar odaklı çalışan acente ve otelleri zorlayacağını söylüyor. Yurt dışından turist getiren turizmcilerin uzun süredir hem dirençli kurdan kaynaklı memnuniyetsizlik içinde olduğunu hem maliyet artışlarıyla zorlandığını dile getiren Onaran, “Bu da ürünlerin pahalı olmasına ve ilginin azalmasına neden oldu. Özellikle yurt içi otellere talebin düşüşte olduğunu gözlemliyoruz” diye konuşuyor. 

KONTROLLÜ KÜÇÜLÜYORLAR

Fatura bu kadar ağır olunca şirketlerin finansal dengesi de bozuluyor. Hazır giyimde bu anlamda yüksek alarm durumuna geçilmiş durumda. TGSD Başkanı Ramazan Kaya, bir yüzde vermek mümkün olmasa da sektör şirketlerinin önemli bir bölümünün kendi öngörülerini yaparak kontrollü küçülme eğilimini sürdüreceğini belirtiyor. Yeşim Group CEO’su Şenol Şankaya, “Bu durum, sektörde iflas ve konkordato süreçlerinin artmasına yol açabilir. Özellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler, bu dönemde ayakta kalmak için yoğun bir çaba sarf etmek zorunda kalıyor” diyor. Albayrak Beton Yönetim Kurulu Başkanı Erdal Albayrak, önümüzdeki birkaç ayda ciddi konkordatoların geleceğini düşünüyor. “Bizim sektörde oyuncuların neredeyse yüzde 50’si finansmana erişimde sıkıntı yaşıyor. Maliyete yakın mal satarak finansman ihtiyacını karşılamaya çalışıyorlar. Bu da piyasanın dengesini bozuyor” diyor. AVM sektöründe özellikle döviz kredi borcu olan şirketler, nakit akışında zorlanıyor. Halihazırda AVM’lerin borçlarının 9 milyar dolar civarında olduğunu açıklayan Alışveriş Merkezi ve Yatırımcıları Derneği (AYD) Başkanı Nuri Şapkacı, “Bunun da yüzde 70-80’inin döviz kredi borcu olduğunu tahmin ediyoruz. 260 AVM’den 60 kadarı bankaların denetiminde veya kontrolünde” diyor. Pernod Ricard Afrika ve Orta Doğu CEO’su Selçuk Tümay, kârlılıkta daralma yaşayan sektörlerinde şirketlerin yüzde 30’unun finansman ve nakit anlamında sıkıntı yaşadığını tahmin ediyor. Takım tezgahları sektöründe de şirketler nakit akışını yönetmekte zorlanıyor. Tezmaksan Grup CEO’su Hakan Aydoğdu, bu durumun piyasada vade uzatma taleplerini artırdığını belirtiyor. “Önümüzdeki aylarda piyasa koşullarının daha da sıkılaşabileceğini göz önünde bulunduruyoruz. Bu nedenle şirketlerin nakit akışlarını ve stoklarını çok daha dikkatli bir şekilde yönetmesi gereken bir döneme girdiğimizi düşünüyoruz” diyor. Takım Tezgahları Sanayici ve İş İnsanları Derneği (TİAD) Başkanı Murat Akyüz de sektördeki tüm şirketlerin nakit ve finansmana erişim sıkıntısı yaşadığını söylüyor. Türkiye Ayakkabı Sanayicileri Derneği Başkanı Berke İçten, önce 2023 boyunca kârlılıktan vazgeçtiklerini belirtiyor. 2024 başından itibaren de fabrikaların küçülüp kapanmaya başladığını açıklıyor. İstihdamın ciddi gerilediğini ifade eden İçten, “Şu anda sektörde kârlılık yok. ‘Bu dönem geçici’ anlayışıyla sektör hazır kaynaklarını kullanarak, zarar ederek tesislerini ayakta tutmaya çalışıyor. Ancak 2022 yılında 350 bin kişi olan sektör istihdamı, bu yıl 250 seviyesine geriledi” diyor. Ariş Pırlanta Yönetim Kurulu Başkanı Kerim Güzeliş de özellikle kârlılıktan fedakarlık eden, yatırımları ötelemek durumunda kalan sektörde, yeni oyuncuların ve küçük ölçekli şirketlerin devamlılıkları adına sıkıntı olabileceğini dile getiriyor. 

İYİLEŞME NE ZAMAN? 

Peki iyileşme ne zaman ve hangi koşulda olur? Elbette her sektör normale dönmek için enflasyonun kontrol altına alınmasını, faizlerin makul seviyelere çekilmesini, iç talebin yeniden canlanmasını ve makroekonomik istikrarın sağlanmasını bekliyor. Hazır giyimde sektörün iç ve dış pazarlar için mevcut üretim segmentlerinde pahalı hale geldiğini belirten TGSD Başkanı Ramazan Kaya, “Şu an burada bir iyileşme olmayacağı da görülüyor. Bu nedenle şirketler daha yüksek katma değerli ve maliyet rekabetinin olmadığı ürünlerde üretim ve ihracata dönecektir. Bu noktada 3 yıl gibi orta vadeli ihracat ve işletme kredileri sağlanması şirketlerin dönüşüm süreçlerini tamamlarken en önemli ihtiyaç olacak. Döviz kuru artışı talebi de var. Ancak dezenflasyon programı devam ettikçe döviz kurlarında beklenen artışların olamayacağı da görülüyor” diyor. Tezmaksan Grup CEO’su Hakan Aydoğdu, Avrupa piyasasının yeniden canlanmasının sektörde işlerin hareketlenmesine zemin hazırlayacağını ifade ediyor. “Bu nedenle hem iç hem dış ekonomik gelişmeleri yakından takip ediyor ve 2025’in ilk yarısından sonra daha güçlü bir piyasa oluşacağına inanıyoruz” diyor. Özel okullardaki krizin aşılması için TOZOK Başkanı Zafer Öztürk, velilere eğitim desteği sağlanması başta olmak üzere vergilendirmede yeni düzenlemelere ihtiyaç olduğunu söylüyor.