Emin Çatana / Takasbank Genel Müdürü

Yaklaşık 10 yıllık bir geçmişe sahip. Adında “banka” var, ancak tüketiciye yönelik çalışmıyor. Şubesi yok, reklam da yapmıyor. Genel müdürünün deyimiyle, “para piyasalarının merkez bankası” gibi çalışıyor. En büyük ortağı İMKB... Onun da payı yüzde 5’i geçemiyor. Faaliyetleri ise klasik bankaların dışında. Genel müdür Emin Çatana, “Takasbank, sermaye piyasaları ile para piyasaları arasında ciddi bir köprü görevi de görüyor” diyor.

İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) ilk kurulduğunda, borsada işlem gören hisse senetlerinin sayısı parmakla sayılabilecek kadar azdı. Hisse isimleri tahtalara yazılır, brokerlar bu tahtaların başında bir taraftan hisse senedi alıp satar, diğer taraftan da bu işlemleri not alırlardı. Ancak, halka açık şirketlerin sayısının artmasıyla, bu sistem içinden çıkılmaz bir hal almıştı. Hem hisse senedi alıp satmak hem de bu işlemlerin takasını gerçekleştirmek giderek güçleşmişti.

Borsa ilk kurulduğu yıllarda üyelerin kendi aralarında gerçekleştirdiği takas işlemleri, daha sonra İMKB bünyesinde kurulan bir müdürlük tarafından yerine getirilmeye başlandı. Bir taraftan halka açık şirket sayısının, diğer taraftan da borsa yatırımcılarının artması nedeniyle bu müdürlük de takas işlemlerine yetmez oldu. Bunun üzerine, 1992 yılında İMKB ve üyelerinin ortaklığıyla İMKB Takas ve Saklama AŞ kuruldu. İlk zamanlarda borsa üyelerine sadece takas ve saklama hizmeti veren şirket, 1996 yılında Takasbank adıyla sektör bankasına dönüştü.

Şu anda takas ve saklamanın yanı sıra sadece üyelerine açık olan para piyasaları, kredi mekanizmaları, fon yönetimi bölümüyle bir bankadan farksız.

"Biz sermaye piyasalarının Merkez Bankası'yız" diyen Takasbank Genel Müdürü Emin Çatana, bankanın yapısını, görevlerini ve çalışma sistemini Capital’e anlattı.

Takasbank nedir?

Takasbank, İstanbul Menkul Kıymetler Borsası (İMKB) ve 104 üyesinin ortak olduğu, mevduat kabul etmeyen bir sektör bankasıdır. Bankanın ana sözleşmesine göre, İMKB dışında hiçbir ortağın sermayedeki payı yüzde 5'i geçmiyor. Haziran 2001 itibariyle ödenmiş sermayemiz 33.5 trilyon lira.

İşlevselliği itibariyle faaliyetleri Merkez Bankası'na benzetilebilir. En önemli farkı, Merkez Bankası'nın emisyon bankası olmasıdır. Takasbank'ın böyle bir özelliği yok. Bunun dışında transfer bankası olması, kredi mekanizmaları, işlettiği para piyasaları,  menkul kıymetlere dayalı olan organize piyasalardaki bütün işlemlerin nakit ve menkul kıymet takaslarının yapılması itibariyle, sermaye piyasasının merkez bankası olarak adlandırılabilir.

Bu arada Takasbank, menkul kıymetlerin ve ona dayalı işlemlerin standart bir biçimde hızlı ve düzenli yapılabilmesini sağlayan, özellikle uluslararası işlemler bağlamında menkul kıymet numaralandırmasını yapar.

Bankanın yapısı hakkında bilgi verir misiniz?

Takas ve saklamanın aynı çatı altında toplandığı bir yapı oluşturduk. Sermaye piyasasının finansmanını sağlamak, Takasbank'ın fonksiyonlarından bir tanesidir.

Buna bir de bankacılık yapısı da eklenince, müthiş bir akışkanlık doğdu. Bu nedenle Takasbank aynı zamanda sermaye piyasaları ile para piyasaları arasında ciddi bir köprü görevi de görüyor.

Sermaye piyasalarında yapılan işlemlerin bir tarafı paradır. Para, tek başına para piyasası metası olduğu için, sermaye piyasalarının bir bacağı da para piyasasıdır. Dolayısıyla, ikisi arasında çok hızlı gidiş gelişe ihtiyaç vardır ki, piyasadan diğerine akan fonların hem hızlı akması, hem de ele geçtiği anda nemalandırılması gerekiyor. Bu da çok hızlı bir transfer sistemiyle olur. Bu dünyada bir tek Takasbank'ta var.

<b>Yani sizde de bir çeşit EFT sistemi var...

Türkiye'de Merkez Bankası, TL'nin nihai netleştiği, son mahsuplaşmanın yapıldığı yerdir. Dolayısıyla, Merkez Bankası ulusal ödeme sisteminin de sahibidir. EFT sistemi ulusal ödeme sistemi ve sadece bankalar üye olabiliyor. Takasbank'ın bankacılık misyonu nedeniyle ulusal ödeme sistemine bağlı olarak MB ile bir protokol yaptık. 

Böylece aracı kurumların da EFT’ye Takasbank üzerinden üyeliğini sağlayacak bir sistem geliştirildi. Yani bir alt EFT sistemi oluşturuldu. Bugün bankalar, kendi ekranlarında MB nezdinde hangi işlemleri yapabiliyorsa, aracı kurumlarda aynı işlemleri Takasbank'ın sistemi üzerinden gerçekleştirebiliyor.

Takas ve saklamanın bir arada bulunması müthiş bir likidite kolaylığı sağlıyor. Bu da sermaye piyasalarının gelişmesinde en önemli etkilerden birini gerçekleştirdi.

Takasbank gelirlerini nerelerden sağlıyor?

Takasbank'ın gelirlerinin yüzde 8,4'ü saklama komisyonlarından, yüzde 62,3'ü fon yönetimi gelirleri, kalan 29,3'ü de bankacılık hizmet gelirlerinden oluşuyor.

Dolayısıyla karlılığımızın önemli bir bölümünü fon yönetimi gelirleri oluşturuyor.

Bu arada, Takasbank olarak krizlerden güçlenerek çıktığımızı da söylemek isterim. Bunda da Hazine karlarının önemi yadsınamaz.

Takasbank’ta kaç kişi çalışıyor?

Takasbank da 234 kişi çalışıyor. Ayrıca, geçici olarak çalışan 11 bilgi giriş elemanı mevcut. Yani şu anda toplam 245 kişiyiz. Çalışanlarımızın yaklaşık 60 kişisi bilgi-işlem departmanında çalışıyor. Bütün yazılımlarımızı kendimiz gerçekleştirdiğimiz için bilgi-işlem kadromuz oldukça kalabalık.

Para piyasasında kimler işlem yapabiliyor?

Para piyasası, aracı kuruluş ve bankaların birbirleriyle olan para hareketlerinde menkul kıymete bağlı olmak şartıyla takas borç ve alacaklarına ilişkin değerlendirmelerini çok hızlı yapabilmelerini sağlıyor. Merkez Bankası nezdindeki para piyasasında aracı kuruluşlar işlem yapamaz. Ancak, Takasbank nezdindeki para piyasasına aracı kurumlar ve bankalar üye olup işlem yapabiliyor.

Yaklaşık 1,3 katrilyon civarında günlük işlem hacmimiz var. Para piyasası banka ve aracı kuruluşların kısa vadeli fon sağlamalarını, uzun vadeli varlıklarını elden çıkarmayarak ve en hızlı şekilde değerlendirdikleri, tam teminata dayalı çalışan bir mekanizmadır.

Kredi mekanizmalarınız hakkında bilgi verir misiniz?

Borsa üyelerine, yani Takasbank üyelerine özel olan bu hizmet, nakit ve menkul kıymet kredisi sağlıyoruz. Amacımız, borsa işlemlerinin takasının da sorunsuz bir şekilde tamamlanabilmesi. Üyelerden istediğimiz teminat da yine menkul kıymetler.

<b>Bir de denetim ve gözetim boyutunuz var...

Evet... Kamu otoritesi adına ve onun taleplerine uygun olarak gözetim, veri toplama ve veri sunma fonksiyonunu yerine getiriyoruz. Gerek takas, gerek saklama, gerekse transfer veri tabanı tutuyoruz. Kurduğumuz elektronik sistemler, olan biteni kamu otoritelerine real time izlettirebilecek yapıda. SPK ve İMKB, Takasbank veri tabanını kullanarak gözetim fonksiyonlarını çok efektif bir şekilde yerine getiriyor.

Müşteri ismine saklama da bu denetim fonksiyonunun bir sonucu mu? Sistem hakkında bilgi verir misiniz?

Müşteri ismine saklama, 1994 yılında müşteri bazında saklama olarak kod bazında tasarladığımız, sonra müşteri ismine dönüştürdüğümüz bir sistem. Alo Takas dediğimiz, sesli yanıt sistemiyle çalışıyor. Zor duruma düşen bazı aracı kuruluşlar nezdindeki hesapların yetkisiz ve izinsiz olarak kullanılması ve müşterilerin zarar görmesi, üçüncü kişilerin aracı kuruluşlardan olan alacaklarından dolayı müşteri varlıklarına gelen hacizlere mani olmak amacıyla müşteri ismine saklama sistemini kurduk. Böylece yatırımcılara kendi varlıklarını Takasbank nezdinde de takip imkanı sağladık.

Bu hizmeti internete taşımayı düşünüyor musunuz?

Birkaç ay içinde bu hizmetimizi internet ortamına da taşıyacağız.

"1,6 MİLYON BORSA YATIRIMCISI VAR"

Takasbank’taki müşteri hesaplarını kim açtırıyor?

Aracı kuruluşların biz de saklama hesapları var. Bu saklama hesaplarının alt hesabı olarak müşteri ismine açılan alt hesaplar var. Yatırımcının açtırdığı hesabın aynısı, aracı kurum tarafından Takasbank nezdinde alt hesap olarak açtırılıyor.

Bunun için de aracı kuruluş, müşterisinden aldığı adres bilgileri ve kimlik belgesinin fotokopisini bize veriyor. Bilgi giriş elemanlarımız yatırımcı adına hesap açar. Bu giriş bizim elemanlarımızca kontrol edilerek, onaylanır ve kişiye sicil numarası verilir. Artık bu kişinin kimlik bilgisi, hangi aracı kurumdan gelirse gelsin hesap ayrı bir hesap olarak açılır, ama o sicil numarası altında eşleşir.

Bu sistem, yatırımcılara Takasbank nezdinde sorgulama, bloke koyma imkanı getiriyor. Yani aracı kuruluştan aldıkları ekstreyle, Takasbank nezdinde aynı varlıkların bulunup bulunmadığını kontrol etme şansı getiriyor. Eğer hata varsa, önce aracı kuruluşa, oradan tatmin olmadıysa bize ya da İMKB ve SPK'ya başvurarak muhtemel bir problemi ortadan kaldırabiliyor. 

Şu anda Takasbank’ta kayıtlı kaç müşteri var?

15 Mart itibariyle yaklaşık 2 milyon civarında hesap sayısı, 1.6 milyon civarında da sicil numarası var. Yani şu anda 1,6 milyon borsa yatırımcısı var. Borsanın yükselmeye başladığı dönemlerde hesap sayısı, özellikle bakiyeli hesap sayısında ciddi artışlar yaşanıyor.

"TAKAS VE SAKLAMADA DÜNYANIN İLERİSİNDEYİZ"

Dünyada Takasbank benzeri uygulamalar var mı?

Birebir aynısı yok. Bizim gördüğümüz işlevler ve fonksiyonları, diğer ülkelerde farklı kurumlar gerçekleştiriyor. Takas ve saklama, ayrı kurumlar aracılığıyla gerçekleştiriliyor. Ulusal ödeme sistemine üye değiller, kredi mekanizmaları, para piyasaları yok. Tüm bunlar ayrı şirketler aracılığıyla gerçekleştiriliyor. Dolayısıyla bizim ulaştığımız noktaya erişmiş değiller.

Yani bizim hız ve kalitemiz şu anda o piyasalar için oldukça uzak. Biz bu bağlamda dünyanın gelmek istediği doğrudan işlem noktasına organize piyasada dahil olmak üzere ulaşmış durumdayız. Dünya bu konuda daha çalışmalar yapıyor. Bu konuda biz dünyayı değil, dünya bizi takip ediyor. Çünkü biz dünyayı yakalamış, hatta onların önüne geçmiş durumdayız. Çünkü Türkiye'deki takas ve saklama sistemi çok doğru kuruldu.