Temkinli bekleyiş

Tüm bu tablodan endişe duyan iş dünyası kelimenin tam anlamıyla bekle gör stratejisi izliyor. Elzem olmayanlarla yeni yatırımlar durduruluyor, yeni istihdam yapılmıyor, yeni mağaza açılmıyor. Peki ne zaman bu durum son bulacak? İş insanları 2020 ortası ve sonrasını işaret ediyor.

Bugün bir yatırıma karar vermek çok zor. O kadar olağanüstü bir dönem yaşanıyor ki 15 yıldır faizler tek rakamlıyken bu yıl 1990’lardaki 30-40 gibi rakamları konuşuyoruz. Ne tekstilde ne hazır giyimde bugün yatırım yapan olduğunu düşünmüyorum. Bu zamana kadar yatırımlarımızı Euro bazında yüzde 2,5-3 faiz oranlı leasingle yapıyorduk. Bugün bu oranlar yüzde 10-12’ye yükseldi. Bu da yatırım yapmayın demek gibi bir şey.” 

Sun Grubu Yönetim Kurulu Başkanı Sabri Ünlütürk, 2019 başında yaptığımız söyleşide bunları söylemişti. Sadece hazır giyimde değil tüm sektörlerde sıkıntı 2019 boyunca sürdü. Örneğin Güriş Holding Yönetim Kurulu Başkanı Müşfik Yamantürk, çok istemelerine rağmen enerjide yatırım yapamadıklarını anlatırken şunları söylüyor: “Satışta çok enerji santrali var. Türkiye’de enerji sektörü hala çok cazip. Fiyatlar yerlerde. Ancak şu anda yeni satın alma için bakmıyoruz. Çünkü para yok, bankalar kredi vermiyor.” 

Koton Yönetim Kurulu Başkanı Yılmaz Yılmaz ise 2019 için “Bu yıl yatırım yılı değil” diyerek şöyle konuşuyor: “2019, daha çok verimlilik ve hıza odaklanacağımız bir yıl olacak. Mağaza açılışlarında azıcık frene bastık. Yeni yatırımlar için Türkiye’nin stabilize olmasını görmek istiyoruz.” Gerçekten de yüksek faiz ve kredi maliyetleri, iş insanlarını durup düşünmeye, önceden yapılmış aksiyon planlarını gözden geçirmeye sevk etti. Peki, neler gözden geçirildi, nelerden vazgeçildi? Araştırmamıza göre şirketlerin bir kısmı 2019’da yatırımı tamamen es geçerken, bir kısmı 2019’u “geleceğe hazırlık yılı” olarak değerlendirdi. Bazı şirketler, “elzem olmayan yatırımları” durdururken bazıları da yatırımda “revizyon” yolunu seçti. 

DURUP DÜŞÜNENLER 

2019, çoğu şirket için hareket değil “durup düşünme” zamanıydı. BSH Türkiye CEO’su Gökhan Sığın, beyaz eşya sektöründeki şirketlerin çoğu gibi son iki yılın “yavaşlamanın getirdiği meseleleri yönetmekle geçtiğini” söylüyor ve ekliyor: “Bu, bizim tercih ettiğimiz değil piyasanın bize getirdiği bir görevdi. Ancak 2018-2019’da geleceğe hazırlanmaya devam ettik. Türkiye’de büyük bir yatırımcı firmayız ve bu dönemi kendi içimizdeki dijital dönüşümü hızlandırarak ve ilerideki ürün ve iş modelleri için hazırlıklar yaparak geçirdik.” Sağlık sektörü de 2019’da yavaşlamadan nasibini aldı.

 Medicana Grubu Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Hüseyin Bozkurt, 2019’da hiç yeni yatırım yapmadıklarını söylerken nedenlerini şöyle anlatıyor: “Bizim 2020’nin ilk yarısında açacağımız iki yeni yatırımımız var: İzmir ve Ataşehir. Bunlar daha önce yapılacak işlerdi ama inşaatın gecikmesiyle bu hedefi 2020’ye koyduk. O yüzden 2019’da yatırım hedefimiz yoktu.” Önümüzdeki dönemde satın alma, birleşme gibi yeni planları olup olmadığını sorduğumuzda ise Bozkurt şu yanıtı verdi: “Önce yeni yatırımları bitirelim, çünkü hiç kimsenin kaynağı sınırsız değil. Hele bu krizde öyle kredi almak, iş yapmak, yatırım yapmak her babayiğidin harcı değil.”

YAVAŞLAYANLAR 

Gıdada da benzer trend söz konusu… TFI TAB Gıda, 2019’da yatırımın geri dönüşü anlamında Çin’in daha avantajlı hale gelmesi nedeniyle Türkiye’de restoran açma hızını azalttı. Şirketin CEO’su Erhan Kurdoğlu, “Geçtiğimiz yıl Türkiye’de 100’ün üzerinde, Çin’de ise yaklaşık 180 restoran açtık. Bu yıl Türkiye’de 40, Çin’de ise 350 restoran açmayı planlıyoruz” diyor. Kurdoğlu, Türk pazarında tekrar hızlanma için yatırımın geri dönüş süresinin kritik olduğunu vurguluyor: “Bir restorana yaptığımız yatırım eskiden 3-3,5 yılda geri dönüyorken şimdi bu süre biraz daha uzadı. Türkiye’de pazar daha doyuma ulaşmadı ama yatırımın geri dönüşü belli bir hız kazanmadan yatırım yapmak doğru gelmiyor.”

 2019’da yatırımlarını gözden geçiren bir diğer şirket Zorlu Holding. Holdingin CEO’su Ömer Yüngül, “Sınai maliyet dışındaki yeni şeyleri yavaşlattık ve durdurduk” diyor. Örnek olarak da şunları veriyor: “Mesela dünyada maden fiyatı, nikelin fiyatı düşüktü; fabrikayı nisandan eylül sonuna kadar durdurduk. Şimdi fiyatlar iyi bir yere geldi, tekrar başladık. Ayrıca dükkânlarda sattığımız birtakım ithalat ürünlerimiz vardı, onları satmıyoruz, durdurduk.” “Ne olursa durdurduğunuz, ertelediğiniz yatırımlara tekrar başlarsınız” sorumuza ise Yüngül, “Kriterim faizler” yanıtını veriyor ve ekliyor: “Faizler, şu anda iyi yolda gidiyor. Faizler daha da düşerse dünyada da para bollaşıyor, ertelenenler tekrar başlar. Tarih olarak 2020 ortası diyebiliriz.” 

“OLSA İYİ OLUR” TEDBİRİ 

Şirketlerin zor dönemde ilk erteledikleri konular, genelde “nice to have” (olsa iyi olur) diye tanımlanan yatırımlar. Akkök Holding de 2019’da bu yolu izlemiş. Holdingin CEO’su Ahmet Dördüncü, “2019’da ‘nice to have’ (olsa iyi olur) dedikleri şeylere ‘Hele dur bakalım biraz’ dedik. Hayati olmayan, bizim ayakta kalmamız, rekabetçi olmamız için illa da olması gerekmeyen şeyleri durdurduk ” diyor. Dördüncü “play” tuşuna tekrar ne zaman basacaklarını sorduğumuzda ise “Biraz daha böyle para kazanırsak, inşallah 2020’de” yanıtını veriyor ve ekliyor: “Önümüzdeki yılın bütçeleri henüz gelmedi. Orada göreceğiz, belki biraz daha serbest olabiliriz. Daha çok satın alma şeklinde yatırımlarımız olacak.” 

Doğan Holding CEO’su Çağlar Göğüş, “‘Olsa iyi olur’ dediğimiz her şeyi yavaşlattık” diyor. Bunun yanında aldıkları diğer önlemleri şöyle özetliyor: “Kadroyu büyütmedik, yeni insan alımında çok dikkatli davrandık, sonucunu göremediğimiz projelere girmedik, hep ölçülebilir olsun istedik.” Göğüş, “Ne olursa durdurduğunuz, ertelediğiniz yatırımlara tekrar başlarsınız” sorumuza ise şu yanıtı veriyor: “Onlara tekrar dönmeyiz. Böylesi daha verimli, daha odaklı. 2020’de de böyle devam ederiz diye düşünüyoruz.”

TEMKİNLİ İYİMSERLER 

Kibar Holding CEO’su Haluk Kayabaşı, “Geçen yılın ortasında büyük bir Japon danışmanla Kaizen projesi başlattık. İki yıl sürecek çok önemli bir proje. Dolayısıyla biz o tarafta temkinli gitmedik. Ben aksine ‘olsa çok iyi olur’ları biraz daha artırın diye şirketleri zorluyorum. Çünkü bunlar gelecek açısından çok önemli, çalışanı daha mutlu eden ve verimli kılan yatırımlar” diye konuşuyor. Şirket aslında hep temkinli davrandığı için bir ertelemeye gerek duymamış. Kayabaşı, bu noktadaki stratejilerini şöyle açıklıyor: “Biz risklerimizi yönetirken 5, 10 yıllık planlar yapıp devam ediyoruz. Son iki yılda da ne bütçelediysek onu yaptık. Biz hep dengeli ve planlı gideriz. Bütçelerimizi yaparken temkinli bütçe yaparız. Ama o bütçemize koyduğumuz şeyi harcarız. 2019’da durduralım dediğimiz bir yatırım olmadığı gibi, daha fazlasını yaptık.” Altınbaş Holding, 2019 için fazla ekstra önlem almayanlardan. Holdingin yönetim kurulu başkanı İmam Altınbaş, 2019’da ağırlıklı ana iş kolları olarak gördüğü mücevherat ve eğitimde yatırımlara aynen devam ettiklerini söylüyor. Altınbaş Holding’in 2019’da yatırım alanında temkinli davrandığı tek konu yeni bir sektöre girmemek olmuş. 

GLOBAL KRİZLER

“Elzem olmayan yatırımlar”, 2019’da Eczacıbaşı Topluluğu’nun erteleme listesinin başında yer alıyor. Topluluk CEO’su Atalay Gümrah, zor geçen 2019’da iş sağlığı, güvenliği ve dijitalleşme gibi konularda hiçbir yatırımı durdurmadıklarını belirtirken, “Ama örneğin lojistikte arkadaşlarımızın bir yeni depo ihtiyacı vardı. Dedik ki ‘Bu dönemde onu erteleyelim’, bir dönem sonraya getirdik. Sonra yine yurt dışında baktığımız mağaza, ilgilendiğimiz kuruluşlar vardı. Onlar için de Avrupa’nın zayıflaması, fonlama maliyetlerinin yükselmesi nedeniyle ‘Daha iyi bir zamanda bakarız’ dedik” diye konuşuyor. Gümrah, Suriye konusunun belirleyici olduğunu düşünüyor: “Bu yıla başlarken tahminler, Türkiye’nin yüzde 6-8 daralacağı yönündeydi. Şimdi neredeyse daralmadan yıl sonunu getireceğiz gibi görünüyor. Sürekli bir ‘kriz olacak’ söylemi vardı, kriz olmadı. Türkiye’de daha olumlu bir gelecek bekliyorum. Öngörüm, eğer enflasyon, faiz, kur kurgusu bu şekilde giderse Türkiye 2020’nin ikinci yarısı ve 2021’de tekrar hareket alabilir. Ama Suriye konusu çok önemli. Yani Suriye Türkiye’nin üzerinde ne derece bir baskı yapacak? Eğer bu baskı yıl ortasına doğru daha rahatlarsa bence Türkiye’de iyi şeyler olur. Biz de o zaman ertelediğimiz şeyleri normal temposunda devam ettiririz.”

 Sarkuysan Yönetim Kurulu Başkanı Hayrettin Çaycı, yatırımlar konusunda global krizlerden dertli: “ABD ile Çin’in arasındaki ticaret savaşlarının sebep olduğu global krizden dolayı yeni yatırımları erteledik. Sadece bütçesi düşük, katma değeri yüksek yeni ürünler için yatırımlar devam ediyor. Global krizin yavaşlamasıyla yeni yatırımlara devam edeceğiz.” 

FİNANSIN ZORU

Reel sektördeki şirketlerin çoğu, yatırım sıkıntısından bahsederken genelde “kredi sıkışıklığından” dem vuruyor. Tabii bunun finansa da yansıması var. Bankalar için kredi kanalları daralınca haliyle gelir de azalıyor. Gelir kısmı azalınca da otomatikman belli bazı maliyetleri de düşürmek gerekiyor. Albaraka Türk Genel Müdürü Melikşah Utku, bunun içim “Tamamen rafa kaldırmak yerine belli projeleri 2020’ye ertelediklerini” söylüyor. “Hangi projeler” diye sorduğumuzda ise şu yanıtı veriyor: “Daha ziyade altyapı yatırımları gibi şeyler. Çünkü biliyorsunuz belli aralıklarda sistemlerin yenilenmesi lazım. Mesela biz ilave server’lar, hard diskler alacaktık; banka zaten o kadar hızlı büyümediği için gerek kalmadı. Onun yerine servis sözleşmesini uzatarak devam edebiliyorsunuz. Yani daha az maliyetle bir yıl daha idare edebilecek noktaya gidiyorsunuz.” Utku, “Ertelediğiniz yatırımları ne zaman takvime alırsınız” sorumuza şöyle yanıt veriyor: “Gelir kısmı artınca yani kredi verince ki onu da vermeye başladık, 2020 kesin daha iyi olacak.”

 Türk Ekonomi Bankası (TEB) Genel Müdürü Ümit Leblebici, son 7-8 yıldır dünyadaki trendleri takip ederek dijitalleşme yoluyla gerçekleştirdikleri “şube optimizasyonu”nun 2019’da faydasını gördüklerini söylüyor. Leblebici, “Bunun temkinli davranmakla alakası yok, ekonomi büyüse de büyümese de müşterinin bankayla olan ilişkisi değişiyor. O nedenle eskisi kadar fiziki şubeye ihtiyaç yok. Biz dijital tarafın geleceğini gördüğümüz için şube altyapısını ona göre hazırlamıştık. Optimum bir şubede duruyoruz. Şunu diyebilirim; son 7-8 yıldır baktığımız stratejimiz de bizi bugüne hazırlamış durumda” diyor. Leblebici, 2019’a özel olarak ise “Kiraları gözden geçirmek gibi ufak tefek maliyet optimizasyonları yaptıklarını” söylüyor. 

YENİLEME DEĞİL REVİZYON 

Şarküteri sektörü, 2018’de ertelediği, beklettiği yatırımları 2019’da büyük ölçüde hayata geçirdi. Ancak burada da yenileme yerine revizyona yönelim söz konusu. Polonez Genel Müdürü Andaç Günsoy, durumu şöyle anlatıyor: “Geçen yıl yaşanan durum, aslında bir nevi askıya alma, bekleme durumuydu. Ancak bu yatırımların bir kısmını yapmak durumunda olduğumuz için yenilemek yerine mevcut ekipmanların revizyonuna gittik. Yani mevcudu modifiye ederek bir yatırım yaptık. Aslında özetle verimliliğe odaklandık. Kapasitemizi kısıtlı oranda artırdık. Ürün çeşidimizde revizyona giderek yüzde 20 oranında azalttık. Kalan yüzde 80’e odaklandık. Bu da bize maliyet değil aksine büyüme getirdi.” “Ne olursa eski hızında yatırımlara devam edersiniz” sorumuza Günsoy, şöyle yanıt veriyor: “Elbette bazı ekonomik ve siyasi ve uluslararası arenada yaşadığımız sorunlar çözüme kavuşursa durum daha farklı olacaktır. Biz ve bizim gibi çoğu şirket için siyasi istikrarın devamlılığı, uluslararası ilişkilerin ılımlı seviyede tutulması, ekonomide yaşanacak rahatlama, döviz kurlarındaki iyileşme ve enflasyon oranının artış göstermemesi önemli şartlar. Bunların sağlanması bizi yatırıma teşvik eder, adeta itici bir güç olur.”