Zor yıl karnesi

Nilüfer Gözütok Ünal

[email protected]

Geçtiğimiz yıl dünya tarihinin en zor dönemi yaşandı. Salgın etkisiyle küresel ekonomi yüzde 3,3, AB ekonomisi yüzde 6,6 daraldı. Türkiye ise yüzde 1,8 büyümeyi başararak G20 ülkeleri arasında Çin’le birlikte büyüme açıklayan iki ülkeden biri oldu. Bu olağanüstü yılda ekonominin dinamosunu oluşturan Capital500 şirketleri de zorlandı. Devler ciroda reel olarak yüzde 4,1 daraldı, kârları da bir önceki yıla göre reel bazda yüzde 11,7 azaldı.

Türkiye, dünya tarihinin en kötü dönemlerinden biri olan pandemi yılını büyüyerek atlatan nadir ülkelerden biri oldu. Henüz salgın etkisinin hissedilmediği birinci çeyrekte yüzde 4,5 büyüyen Türkiye ekonomisi ikinci çeyrekte yüzde 9 daraldı. İlk şokun atlatılmasının ardından ekonomik faaliyetler tekrar hız kazandı. Özellikle yaz aylarında kamu bankaları önderliğinde başlayan düşük faizli kredi kampanyaları iç talep ve üretimi canlandırdı. Büyüme rakamları üçüncü çeyrekte yüzde 6,7, dördüncü çeyrekte yüzde 5,9 gerçekleşti. 2020 yılı ortalamasında yüzde 1,8 büyüyen Türkiye, bu performansıyla G20’de Çin’le birlikte büyüme açıklayan iki ülkeden biri oldu. Ekonomi, ağırlıklı olarak iç pazarın itici gücüyle büyürken küresel pazarlardaki daralma ihracata darbe vurdu. Küresel ekonominin yüzde 3,3, AB ekonomisinin yüzde 6,6 ve dünyanın en büyük ekonomisi Amerika ekonomisinin yüzde 3,5 daraldığı yılda, Türkiye’nin ihracatı yüzde 6,3 geriledi. İthalatıysa yüzde 4,3 artış kaydetti. Ekonominin en kritik verilerinden enflasyon ve kişi başına düşen gelirde krizin etkileri daha net hissedildi. Enflasyon yüzde 11,8’den yüzde 14,6’ya çıktı. 2019’da 9 bin 127 dolar olan kişi başı milli gelir 2020’de 8 bin 599 dolara geriledi. Peki Türkiye’nin en büyük şirketleri bu tabloda nasıl bir performans sergiledi? Capital500 araştırması Türk iş dünyasının zor yıl karnesini tüm detaylarıyla ortaya koyuyor. 2019 yılında nominal olarak yüzde 16,3 büyüyen Capital500 şirketlerinin toplam cirosu 2020’de yüzde 10,1 büyüdü. Ama her zaman olduğu gibi gerçek tablo reel büyümede ortaya çıktı. Reel olarak 2019’da yüzde 2,1 büyüyen Capital500 cirosu geçtiğimiz yıl yüzde 4,1 daraldı. Böylelikle devler son 10 yılın en keskin küçülmesiyle karşı karşıya kaldı. Capital500 şirketleri bu süreçte sadece 2015’te 0,3’lük bir daralma yaşamıştı.

KÂRDAKİ DURUM

Geçtiğimiz yıl pandeminin yarattığı belirsizlik nedeniyle tüm şirketler için öncelikli konu bilanço sağlamlığının korunması oldu. Birçok şirket kredi refinansmanına giderek tasarruf sağlama ve ilave nakit yaratma yoluna gitti. Ancak TL’deki değer kaybı, yurt içi ve yurt dışı kaynaklı artan maliyetler ve ihracatta yaşanan küçülme canlı tutulmaya çalışılan iç talebe rağmen şirketleri özellikle kârlılıkta zorladı. Salgının etkilerinin daha yoğun hissedildiği ilk yarıda birçok şirket kârdan çok ayakta kalmaya odaklandı. Tüm bunlar da şirketlerin yıl sonu kârlılık karnesini olumsuz etkiledi. 2019 yılında Capital500’de nominal olarak kârlılık yüzde 6,9 artış kaydederken 2020 yılında bu artış yüzde 1,4 oldu. Reelde de kârdaki düşüş net olarak görülüyor. 2019’da reelde yüzde 6,2 oranında daralan Capital500 şirketlerinin toplam kârı, 2020’de yüzde 11,7 oranında küçüldü. Kârlılıktaki bu daralma 2013 yılından beri yaşanan en keskin daralma olarak dikkat çekiyor. 2020’de 258 şirket kârını paylaşmamayı tercih etti. 2019’da kârını paylaşan 265 şirketten 39’u zarar açıklarken 2020’de bu sayı 32 oldu. 

DEVLERİN PAYI AZALIYOR 

Capital500’ün zirvesinde son yıllarda devlerin payı giderek düşüyor. Özellikle son 3 yılda bu düşüş kesintisiz devam ediyor. İlk 10 şirketin toplam cirodan aldığı pay 2018 yılında yüzde 23 iken, 2019’da yüzde 22’ye gerilemişti. 2020 yılında ise 3 puan daha gerileyerek yüzde 19 oldu. Pandemi ve değişen öncelikler 2020’de Capital500’ün zirvesinde önemli bir değişim yaşanmasına neden oldu. Zirvenin bir numarası hariç ilk 10’da yer alan oyuncuların tümü geçtiğimiz yıl yer değiştirdi. Tüpraş ciroda en büyük şirket olarak birinciliğini korurken 2019’da beşinci sırada olan BİM Birleşik Mağazalar ikinciliğe, yedinci sıradaki Ford Otosan üçüncülüğe yerleşti. 2019 listesinin ikincisi THY ve üçüncüsü Petrol Ofisi, iki sıra geriledi. THY’nin dördüncülüğe, Petrol Ofisi’nin beşinciliğe geldiği Capital500’de, Ahlatçı Kuyumculuk sekizincilikten altıncılığa, Arçelik dokuzunculuktan yedinciliğe çıktı. Geçtiğimiz yıl dördüncü sırada olan Opet, sekizinci sırada yer aldı. İlk 10’da en büyük çıkışı yapan şirketlerden biri 15’inci sıradan altı basamak çıkarak dokuzunculuğa yükselen A101 Yeni Mağazacılık oldu. 

TL’DEKİ KAYIP ETKİSİ

Son yıllarda kesintisiz şekilde devam eden TL’deki değer kaybını Capital500’ün dolar bazındaki bariyerindeki düşüşten de net olarak görmek mümkün. 2017 yılında listenin 500’üncü sırasında yer alan şirketin dolar cinsinden cirosu 162,2 milyon dolarken, 2018 yılında bariyer 152,9 milyon dolara, 2019 yılında da 151,9’a düşmüştü. 2020 yılında bariyerdeki düşüş devam etti. Listenin 500’üncü sırasındaki şirket Vatan Plastik Sanayi ve Ticaret’in cirosu 1 milyar 6 milyon 113 bin 857 TL. Bu rakamı 2020 yılının ortalama dolar kuru üzerinden dolara çevirdiğimizde 143,5 milyon dolarlık bir giriş bariyeri oluşturuyor. 10 yıl öncesiyle bir kıyaslama yaptığımızda 2010 yılında Capital500’e girmek için aşılması gereken bariyer 120,2 milyon dolardı. Listeye katılan yenilerin sayısı da artıyor. 2019 yılında listeye giren şirket sayısı 70 iken 2020 yılında bu sayı 77 oldu. Yeni katılan 77 şirketin sektörel dağılımına baktığımızda karşımıza şu tablo çıkıyor: Gıdaiçecekte 12, otomotivde 9, elektrik-elektronik, enerji petrol, metal ve ticaret-hizmette 5’er, çimento ve inşaatta 4’er, demir çelik, dış ticaret, ilaç ve ilaç dağıtım, tarım ve tekstil-konfeksiyonda 3’er, kuyum, maden ve plastikte 2’şer, ağaç-orman, bilişim, kağıtambalaj, kimya, telekom, turizm ve tütünde 1’er şirket Capital500’e giriş yaptı. 

FARK KAPANIYOR

Son yıllarda zirvedeki iki büyük oyuncu arasındaki makas giderek daralıyor. 2018 yılında iki büyük oyuncu arasındaki ciro farkı 25,6 milyar TL iken 2019’da bu fark 14,4 milyar TL’ye gerilemişti. 2020 yılında ise fark daha dramatik bir şekilde kapandı. Lider şirket Tüpraş ile takipçisi BİM Birleşik Mağazalar arasındaki ciro farkı yaklaşık 7,75 milyar TL’ye düştü. Benzer şekilde listenin zirvesindekiyle en altı arasındaki gelir makası da önemli bir kapanma yaşadı. 2018 yılında 1’inci şirketle 500’üncü şirket arasındaki ciro farkı 120,3 iken 2019 yılında bu fark 104 olmuştu. 2020’de ise makas 62,8’e düştü. Değerlendirmeyi son 10 yılı baz alarak yaptığımızda makasın geçmişe kıyasla nasıl bir aşama kaydettiği daha belirgin olarak ortaya çıkıyor. 2010 yılında listenin birincisi ve son sırasındaki şirketin ciro farkı 145,3 kat iken, bugün 62,8 kat. 

DEMOKRATİKLEŞME PERFORMANSI 

Capital500 şirketlerinin büyümede demokratikleşme karnesinin nasıl olduğuna gelince… Her yıl olduğu gibi bu yıl da ciroya göre aritmetik ortalamayı yakalayan ve aşan şirket sayısına bakarak bu soruya yanıt bulmaya çalıştığımızda, bu konuda 2020 yılında 2019’a göre çok fazla değişiklik olmadığını görüyoruz. 2020 yılında toplam ciroyu 500’e böldüğümüzde ortalama ciro 4 milyar 706 milyon 870 bin 480 TL. Bu ortalamayı yakalayan şirket sayısı 99. 2019 yılında 4 milyar 276 milyon 107 bin 575 TL olan aritmetik ortalamayı yakalayan şirket sayısı 100’dü. İlk 100 şirketle en alttaki 100 şirket açısındaki durumu incelediğimizde demokratikleşmenin hala istenen seviyelerde olmadığı dikkat çekiyor. 2017 yılında toplam cirodan yüzde 64,7 oranında pay alan ilk 100 şirket, 2018’de bu payı yüzde 66,7’ye çıkarmış, 2019’da bu oran yüzde 66,8 olmuştu. 2020 yılında demokratikleşme adına az da olsa bir gelişme kaydedildi ve bu oran 65,5’e doğru bir gerileme yaşadı. En alttaki 100 şirketin toplam cirodaki payı 2017’de yüzde 5’ti. 2018’de bu pay yüzde 4,6’ya 2019’da da yüzde 4,5’e geriledi. 2020 yılındaysa bu grubun toplam cirodaki payı yüzde 4,8’e çıktı. Yıllar bazında inişli çıkışlı ve çok kayda değer bir değişimi ifade etmeyen bu gelişmeler büyümenin demokratikleşmesinde daha gidilecek çok yol olduğunu bir kez daha ortaya koyuyor. 

SEKTÖRLERİN PERFORMANSI 

Capital500’de şirketlerin sektörel dağılımına göz attığımızda 69 şirketle listede en fazla yer alan sektör gıda-içecek. Onu 53 şirketle otomotiv, 46 şirketle enerji-petrol takip ediyor. 2019’da 66 şirketle sayısal liderliği yine gıda sektörü elinde bulundururken ikinci sırada 52 şirketle enerji-petrol, üçüncü sırada da 46 şirketle otomotiv yer alıyordu. Gelir açısından yapılan katkıdaysa tablo çok değişmedi. Capital500 cirosuna en büyük katkıyı yapan ilk üç sektör geçtiğimiz yıl olduğu gibi enerji-petrol, otomotiv ve perakende oldu. Ancak daha önceki yıllarda enerji-petrol açık ara liderken son birkaç yılda lider olarak payı azalma eğiliminde. 2019 yılında cirodan yüzde 19,5 pay alan sektör 2020 yılında yüzde 15,7 pay aldı. Otomotivin payı ise ikinci olarak daha da güçlendi. 2019’da toplam ciroya yüzde 10,4 oranında katkıda bulunan sektör 2020’de bu payını yüzde 12,5’e çıkardı. Ciroya katkıda üçüncü güçlü sektör olan perakendenin 2019’da yüzde 8,7 olan payı 2020’de değişmezken diğer sektörlerdeki değişim tablosu şöyle oldu: 2019’da yüzde 7,4 olan gıdaiçeceğin payı yüzde 7,9’a, demir çeliğin yüzde 6,7 olan payı yüzde 7,4’e, kuyumculuğun yüzde 4,5 olan payı yüzde 5,6’ya, elektrikelektroniğin yüzde 4,6 olan payı yüzde 5,4’e, telekomun yüzde 3,1 olan payı yüzde 3,4’e çıktı. Öte yandan pandeminin inşaat ve ulaşım sektörlerindeki olumsuz etkileri Capital500’de kendini gösterdi. İnşaat sektörünün 2019’da yüzde 4,9 olan payı 2020’de yüzde 4,7’ye gerilerken ulaşımda bu düşüş daha ciddi boyutta gerçekleşti. Sektörün 2019’da yüzde 4,8 olan toplam gelire katkısı 2020’de yüzde 2,5’e düştü.